چهارشنبه‌سوری؛ جشنی که بود، آیینی که نیست

دیدارنیوز: چهارشنبه‌سوری، جشن کهنی که قرن‌ها در فرهنگ ایرانیان جا داشته، امروزه بیشتر با ترقه‌ها و آتش‌بازی‌های پرخطر شناخته می‌شود تا آیین‌های سنتی آن. در گذشته، مراسمی همچون کوزه‌شکنی، فال‌گوش ایستادن، قاشق‌زنی و گره‌گشایی بخشی جدایی‌ناپذیر از این جشن بودند، اما این رسوم اکنون یا به‌کلی از یاد رفته‌اند یا تنها در برخی مناطق روستایی اجرا می‌شوند.

چرا این آیین‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند؟ آیا امکان احیای آن‌ها وجود دارد؟ این پرسش‌ها را با سه کارشناس در حوزه‌های میراث فرهنگی، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی مطرح کرده‌ایم.

چهارشنبه‌سوری در خطر تحریف هویتی است

«مریم افشار»، پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی ناملموس، معتقد است چهارشنبه‌سوری به‌عنوان بخشی از هویت ایرانی، در دهه‌های اخیر دستخوش تغییرات زیادی شده است. او در گفتگو با «پیام‌ما» بیان می‌کند: «چهارشنبه‌سوری یک جشن کاملاً آیینی و هدف آن تطهیر، رفع بلا و استقبال از سال نو بوده است. مردم در گذشته آتش می‌افروختند، اما نه برای ایجاد خطر، بلکه برای نمادین کردن روشنی و گرما. از سوی دیگر، آیین‌هایی مانند کوزه‌شکنی و قاشق‌زنی نشان‌دهنده باور‌های قدیمی مردم درباره دفع انرژی‌های منفی و طلب برکت بودند. اما امروز شاهد تغییر کارکرد این جشن هستیم و اگر اقدامی نکنیم، هویت اصلی آن از بین خواهد رفت.»

این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی ناملموس تأکید می‌کند برخی از این آیین‌ها هنوز هم در مناطق مختلف ایران زنده‌اند، اما بدون حمایت و آگاهی‌رسانی، به‌تدریج محو خواهند شد: «در یزد و همدان، هنوز هم کوزه‌شکنی انجام می‌شود، اما در شهر‌های بزرگ کمتر کسی از این رسم خبر دارد. قاشق‌زنی که زمانی فرصتی برای تقویت همبستگی اجتماعی بود، اکنون جای خود را به انفجار‌های خطرناک داده است. اگر می‌خواهیم این آیین‌ها را حفظ کنیم، باید آن‌ها را دوباره به مردم معرفی کنیم.»

تغییرات اجتماعی باعث فراموشی آیین‌های سنتی شده است

«کامران رضایی» ُ مدرس دانشگاه و صاحب‌نظر حوزه مردم‌شناسی، معتقد است دلیل اصلی فراموش شدن آیین‌های چهارشنبه‌سوری، تغییر سبک زندگی و شهرنشینی است. او می‌گوید: «در گذشته، محله‌ها کوچک بودند و مردم ارتباط نزدیکی با هم داشتند. بسیاری از این آیین‌ها مانند قاشق‌زنی در بستری از همبستگی اجتماعی شکل گرفته بودند، اما امروزه سبک زندگی شهری باعث شده است این سنت‌ها از بین بروند. تصور کنید در یک آپارتمان ۱۰طبقه، کودکی بخواهد قاشق‌زنی کند، بعید است این رسم در چنین فضایی قابل‌اجرا باشد.»

رضایی همچنین به تأثیر مدرنیته و تغییر نگرش مردم به این آیین‌ها اشاره می‌کند: «بسیاری از رسوم قدیمی در نگاه امروزی، غیرضروری یا حتی غیرمنطقی به‌نظر می‌رسند. مثلاً فال‌گوش ایستادن که زمانی به‌عنوان راهی برای پیش‌بینی سرنوشت بود، امروز دیگر جایگاهی ندارد. مردم کمتر به چنین باور‌هایی اعتقاد دارند، به همین دلیل این آیین‌ها کم‌رنگ شده‌اند.»

نسل جدید چهارشنبه‌سوری را متفاوت تجربه می‌کند

«نسرین کاظمی»، جامعه‌شناس، بر این باور است که نسل جدید، به‌دلیل تغییرات فرهنگی و فناوری، چهارشنبه‌سوری را به‌شکلی متفاوت تجربه می‌کند. او می‌گوید: «در گذشته، چهارشنبه‌سوری فرصتی برای تعاملات اجتماعی بود. مردم در کنار هم آتش روشن می‌کردند، آیین‌هایی مثل کوزه‌شکنی انجام می‌دادند و قاشق‌زنی فرصتی برای ارتباط بیشتر بین افراد جامعه بود. اما امروزه نسل جدید چهارشنبه‌سوری را بیشتر به‌عنوان یک شب هیجانی می‌بیند که محور اصلی آن انفجار مواد محترقه است.»

او معتقد است رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در تغییر این رویکرد داشته‌اند: «امروزه کودکان و نوجوانان از طریق اینترنت و فضای مجازی الگو‌های جدیدی برای تفریح و سرگرمی پیدا کرده‌اند. رسانه‌ها نیز به‌جای تبلیغ و معرفی آیین‌های سنتی چهارشنبه‌سوری، بیشتر به جنبه‌های مدرن و گاه خطرناک آن پرداخته‌اند. این باعث شده است رسوم قدیمی به حاشیه رانده شوند.»

آیا می‌توان این آیین‌ها را احیا کرد؟

هر سه کارشناس بر این باورند که با برنامه‌ریزی صحیح، می‌توان آیین‌های سنتی چهارشنبه‌سوری را دوباره زنده کرد. افشار پیشنهاد می‌دهد آموزش و آگاهی‌رسانی در این زمینه افزایش یابد: مدارس، رسانه‌ها و نهاد‌های فرهنگی باید درباره این آیین‌ها صحبت کنند. برگزاری جشن‌های عمومی در قالبی سنتی می‌تواند مردم را با این رسوم آشنا کند. رضایی بر نقش خانواده‌ها تأکید دارد: اگر خانواده‌ها این آیین‌ها را در خانه اجرا کنند و آن‌ها را به نسل جدید منتقل کنند، احتمال زنده ماندن این سنت‌ها بیشتر خواهد شد. کاظمی نیز پیشنهاد می‌دهد این آیین‌ها با روش‌های مدرن تطبیق داده شوند و می‌توان از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای تبلیغ و معرفی این رسوم استفاده کرد. ساخت کلیپ‌های جذاب درباره قاشق‌زنی، کوزه‌شکنی و سایر آیین‌ها می‌تواند آن‌ها را به نسل جدید معرفی کند.

چهارشنبه‌سوری، یکی از مهمترین جشن‌های ایرانی، در طول زمان تغییرات زیادی را تجربه کرده است. بسیاری از آیین‌های سنتی این جشن مانند کوزه‌شکنی، فال‌گوش ایستادن و قاشق‌زنی در حال فراموشی هستند. به‌اعتقاد کارشناسان، تغییر سبک زندگی، شهرنشینی و نفوذ فرهنگ‌های جدید باعث این فراموشی شده است. اما این آیین‌ها هنوز هم بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران هستند و می‌توان آن‌ها را احیا کرد. با برنامه‌ریزی درست، آموزش و استفاده از رسانه‌های نوین، می‌توان چهارشنبه‌سوری را از یک جشن پرخطر و بی‌هویت، دوباره به یک آیین فرهنگی و اجتماعی تبدیل کرد.

کوروش دیباج - روزنامه‌نگار/ منبع: روزنامه پیام ما