میراث علیه میراث جهانی شوشتر

دیدارنیوز ـ  نسلي كه به تخريب هويت و ميراث تاريخي خود معروف است.خبر تخريب و نوسازي بافت در عرصه و حريم سازه‌هاي آبي شوشتر موجب شوك دوستداران ميراث فرهنگي كشور شد. به‌گزارش ايسنا« چند متر مانده به ورودی سازه‌های آبی شوشتر، در میدانی کوچک قبل از ورودی این مجموعه جهانی، مغازه‌های قدیمی تا همین چند روز هنوز فعالیت‌ داشتند، اما حالا تصاویر منتشر شده از ۶ باب مغازه قدیمی در راسته مهم‌ترین نقطه شوشتر، با گودبرداری‌های انجام شده، بوی فاجعه‌ای جدید می‌دهد!تخریب و نوسازی چه در عرصه و چه در حریم مجموعه‌های جهانی، گریبان آثار تاریخی را گرفته است...هر چند برخی دوستداران میراث فرهنگی شنیده بودند که نخستین بهانه‌ مالک ۶ باب مغازه قرارگرفته در عرصه‌ این محوطه‌ جهانی، بارش بارانی بوده که هر ۶ مغازه را با یکدیگر از بیخ و بن از بین برده است؛بارانی که سه‌شنبه ۱۱ دی هر ۶ مغازه را با یکدیگر تخریب کرده، اما ريیس اداره میراث فرهنگی شوشتر، حتی این بهانه را رد می‌کند و از مجوزی خبر می‌دهد که شورای فنی پایگاه میراث جهانی شوشتر برای این ساخت‌وساز صادر کرده است». علی‌محمد چهارمحالی، رييس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شوشتر به ایسنا می‌گوید:« از در ورودی تا اول کوچه «اوراز» که این مغازه‌ها قرار گرفته‌اند، فاصله‌ای حدود ۶۰ متر وجود دارد؛ بنابراین محوطه‌ تخریب‌شده، در حریم سازه‌های آبی شوشتر است که بنا بر نظریه شورای فنی پایگاه میراث جهانی به آن مجوز یک طبقه داده شده است.از ابتدای کوچه آن به مرور رو به پایین است، می‌خواهند آن هم‌طراز و هم‌سو با کوچه باشد، این کوچه حالت شیب دارد، اگر مجوز ساخت برای انتهای کوچه چهار متر بدهند، به دلیل شیب موجود، چون انتهای کوچه یک متر اختلاف ارتفاع دارد، آن سه متر می‌شود، با این اقدام، بخشی که برداشته‌اند، با پایین رفتن مغازه‌ها به مرور جبران مافات می‌کند.اقدام انجام‌شده، تخلف محسوب نمی‌شود. مجوز تخریب برای این محوطه که تقریبا قدیمی هم نبوده، با نظریه شورای فنیِ پایگاه سازه‌های آبی صادر شده است، بنابراین از نظر قانونی، هیچ تخلفی انجام نشده است». به گفته‌ی وی، بنای جدید بر اساس ضوابط اعلام‌شده، به همان روش قدیم و دقیقا با نمای سنگ با ارتفاع چهار متر و به اندازه ارتفاعِ رواق میدان ساخته می‌شود.

سريال تكراري تخريب در شوشتر

ماجراي تخريب در عرصه، حريم و حتي خود مجموعه جهاني سازه‌هاي آبي شوشتر به سريالي تلخ تبديل شده است. سال گذشته نيز خبر ريزش بخشي از سازه‌هاي آبي شوشتر، موجب نگراني و البته اعتراض كنشگران و كارشناسان ميراث فرهنگي شد. در خبرها آمده بود:« آنچه در مجموعه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر معروف به «سیکا» ریزش کرده است، بعد از بقایای کارخانه قدیمی یخ سازی و دو پلان (یعنی دو پل)  قرار دارد و محل ریزش طاق یکی از کانال‌هاست که بخشی از سازه‌های آبی تاریخی ثبت جهانی شوشتر محسوب می‌شود».

جنس سازه‌هاي آبي شوشتر از نوعي سنگ است كه بايد هميشه در آب باشد. اگر آب در آن جاري نباشد، دچار هوازدگي و درنهايت تخريب مي‌شود.سازه‌هاي آبي شوشتر به‌‌دليل كاهش آب و عدم اختصاص حقابه دچار فرسايش شديد شده‌اند. براساس شواهد، هر لحظه بايد منتظر اخبار ناگواري از تخريب سازه‌هاي آبي شوشتر باشيم. در سال‌هاي اخير اعتباري براي مرمت اين اثر تاريخي اختصاص داده نشد. فاضلاب در ديواره جنوبي و غربي بسيارنشت كرده‌ و ديواره شمالي نيز دچار فرسايش شده است.

ساخت و ساز، بلاي جان شوشتر

ساخت و ساز غيرمجاز در حريم ميراث جهاني شوشتر، بلاي جان اين اثر شده است. خانه‌هايي كه يكي پس از ديگري در حريم سازه‌هاي آبي شوشتر سبز مي‌شوند و مسئولان نيز راه سكوت را در پيش گرفته‌‌اند. مجتبي نارنچ‌پور، خبرنگار شوشتري به «قانون» با اشاره به اينكه مشكل ديگر اين ميراث جهاني، مديريت پايگاه سازه‌هاي آبي است، مي‌گويد:« اين پايگاه درحال حاضر به حريم درجه يك اثر،تجاوز و اقدام به ساخت‌و ساز كرده است. در گذشته پايگاه‌ خانه‌هايي را براي كاهش بار تونل‌هاي تاريخي سازه‌هاي آبي شوشتر تملك كرده‌است. قرار بود پس از تملك آن‌ها را تخريب كنند اما پايگاه ساز‌ه‌هاي آبي، هم‌اكنون درحال استحكام‌بخشي و بازسازي آن خانه‌هاست. اين خانه‌ها فشار بسياري را بر سازه وارد مي‌كنند. به‌اعتقاد من، مديريت پايگاه هيچ‌گونه عزم و اراده‌اي براي حفظ و نگهداري آثار تاريخي شوشتر ندارد».

حقابه سازه‌هاي آبي شوشتر تامين نشد

احمد شمس‌آبادي، فعال ميراث فرهنگي در شوشتر به «قانون» درباره وضعيت سازه‌هاي آبي اين شهر مي‌گويد:«بارها به مسئولان ميراث اعلام كرده‌ايم كه به‌دليل ثبت جهاني اين اثر در يونسكو، آن‌ها تعهداتي نسبت به اين ميراث جهاني دارند اما خبري از اجرايي شدن اين تعهدات نبود. تامين آب سازه جزو مهم‌ترين تعهدات محسوب مي‌شود كه توجهي به آن نشده است. منطقه‌اي به‌نام بند ميزان وجود دارد. بند میزان سدی در شوشتر،ساخته دست انسان ‌و مربوط به دوره ساسانیان است که تا امروز پابرجاست. آب اين منطقه از كوه‌هاي زاگرس سرچشمه مي‌گيرد، پس از  آن به سمت گتوند و در نهايت به شوشتر مي‌رسد. آب این سد، به نسبت‌های دو و چهار،بین رودخانه‌های گرگر و شطیط تقسیم می‌شود.  دو دانگ آب رود گرگر، روانه سازه‌هاي آبي شوشتر مي‌شود. در سال‌هاي اخير لايروبي نهر گرگر به‌خوبي انجام نشده است، به همين دليل بخش قابل‌توجهي از دبي آب اين رودخانه كاهش يافته است.همچنين  كم‌آبي نيز بر ميزان حجم ورودي آب تاثير گذاشته است.از آنجايي‌كه حيات سازه‌هاي آبي به آب بستگي دارد، كاهش آب براي سازه‌هاي جهاني شوشتر به معضل بزرگي تبديل شده است؛چرا كه حيات يك سازه به‌آب بستگي دارد، اگر آب در آن جريان نداشته باشد، فرسوده شده و به مرور زمان تخريب مي‌شود. وضعيت بسياري سازه‌ها اورژانسي بوده و درحال تخريب هستند و با اين بودجه اندك نمي‌توان آن‌ها را نجات داد».

بودجه‌هاي قطره چكاني

بودجه اندك براي حفظ و مرمت سازه‌هاي آبي، مشكل ديگر اين ميراث جهاني است. شمس‌آبادي در اين‌باره مي‌گويد:«مديركل ميراث فرهنگي خوزستان حساسيت و توجه‌اي به اين اثر جهاني ندارد. بودجه ويژه‌اي براي حفظ و مرمت سازه جهاني شوشتر اختصاص پيدا نكرد. بودجه پايگاه سازه‌هاي آبي شوشتر به‌اندازه‌اي ناچيز است كه در پرداخت حقوق پرسنل نيز با مشكل مواجه هستند؛به همين دليل حفظ و مرمت اثر تاريخي در اولويت قرار ندارد».

سازه‌هاي آبي، ميراث جهاني شوشتر

سازه‌های آبی تاریخی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، براي بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ،  باستان‌شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.با تشکیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها، ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت، تهیه شد. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است، تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به‌عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵تیر ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ‌يك، دو و پنج با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.در این مجموعه باستانی تعداد قابل توجهی آسیاب آبی وجود دارد و نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب‌ها را می‌توان در آن مشاهده كرد. پل بند گرگر، تونل بلیتی، تونل دهانه شهر، تونل سه‌کوره، آسیاب‌ها، پلکان‌های مجموعه آسیاب‌ها، ساباط‌های مجموعه آسیاب‌ها، تاسیسات جدید مجموعه آسیاب‌ها، پل دوپلون، سیکا‌و چهارطاقی ، مجموعه سازه‌هاي آبي شوشتر را تشكيل مي‌دهند. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که ‌براي استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این محوطه مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که به‌صورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزيي از مجموعه بزرگ سازه‌های آبی شوشتر است که در کتب تاریخی به آن اشاره شده است. اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب به‌صورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود. یکی از ویژگی‌های بسیار بارز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنان را تامین می‌كرد. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصربه‌فرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه خاصي به آن می‌بخشد، این است که آب حاصل از پساب آسیاب‌ها به‌صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که منظره چشم نواز و دل‌انگیزي را در مقابل دیدگان هر بیننده به‌وجود می‌آورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه‌کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز چشم انداز زیبایی به چشم می‌خورد. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است. بدون شک با توجه به اهمیت شهر شوشتر در برهه‌هایی از تاریخ و توجه ویژه به احداث تاسیسات آبی در این منطقه که از فنون مهندسی پیچیده‌ای سود می‌برد، ما را در نتیجه نهایی مصمم می‌كند که احداث آسیاب‌ها را متعلق به دوران کهن و حتی هم عصر با ساسانیان بدانیم. علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگی‌هایی که در طراحی تونل‌های آبرسانی وجود دارد، براي بهره‌برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده است. تونل‌های سه‌گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر در مسیر رودخانه گرگر که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن‌محسوب‌مي‌شود، بنا ‌شده است. رود گرگر به‌صورت دست کند است و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده‌اند.اما در مطالعات باستان شناسی این تاریخ به عقب‌تر برده شده است. موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به دلیل مجاورت با رودخانه کارون، امکانات مناسبی را برای مستقر شدن در این منطقه فراهم کرده است. قدیمی‌ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ بوده است. این شهر در دوره ایلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده و دردوره هخامنشی مزداریون و سازه‌های آبی آن پایه‌ریزی شدند. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بوده و در زمان ساسانیان، یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار مي‌رفته است. تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابلیان نسبت می‌دهند و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیره‌ای میان آب‌ها قرار گرفته و معماری گسترده آبی به صورت کانال‌ها، پل بندها و آسیاب‌ها در گوشه و کنار آن شکل گرفته است. پس از وی به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به اتمام رسید و این شهر درخشان‌ترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده و با تجهیز تاسیسات آبیاری، کشاورزی در این شهر رونق فراوان گرفت. شوشتر را می‌توان موزه بناها و سازه‌های آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابسته‌اند و‌به‌همين دليل شهری کم‌نظیر در سراسر جهان است. در تابستان ۸۷ مجموعه سازه‌های آبی شوشتر مشتمل بر بند میزان، آسیاب‌های آبی، قلعه سلاسل، بند گرگر، بندخاک، پل بند شادوران، بند برج عیار، پل لشکر، بند ماهی باران، بند شرابدار و میل مناره کلاه فرنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان دهمین اثر از ایران به ثبت رسید.