بازگشت معماران برجام

دیدارنیوز: با چینش کابینه از سوی مسعود پزشکیان و کسب رای اعتماد تمامی اعضای کابینه او ازسوی مجلس شورای اسلامی، به نظر می‌رسد سیاست کلی رییس‌جمهور ایران مشخص‌تر از روز‌های انتخابات باشد. این امر سیاست خارجی پزشکیان را، با توجه به شعار‌های انتخاباتی او، در اولویت قرار داده است. قرار گرفتن عباس عراقچی، در راس وزارت امور خارجه همچنین محمدجواد ظریف در سمت معاونت راهبردی نهاد ریاست‌جمهوری، هر دو از معماران برجام، خود نشان از رویکرد کلی مسعود پزشکیان در پیشبرد تعامل با دنیا و گشودن راهی برای حل و فصل پرونده هسته‌ای و رفع تحریم‌ها دارد. ناظران بر آنند این امر تغییر رویکردی کلی در سیاست خارجی است.

با روی کار آمدن عباس عراقچی در مقام وزیر امور خارجه ایران، تمامی نگاه‌ها به نقش برجسته او در سال‌های اخیر در حل و فصل پرونده هسته‌ای ایران و مناقشه با غرب بر سر این موضوع دوخته شده است. اولین موضع‌گیری عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در قبال حل و فصل برنامه هسته‌ای مورد مناقشه با غرب به رهبری ایالات‌متحده در‌حالی رسانه‌ای شد که به نظر می‌رسد تنش‌ها در سطح منطقه نیز بالا گرفته است. وزیر امور خارجه ایران در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری گفت دولت جدید ایران به دنبال «مدیریت تنش» با دشمن سرسخت خود، ایالات‌متحده امریکا و نیز بازسازی روابط با اروپاست. عراقچی البته این رویکرد را مشروط به کنار گذاشتن اقدامات خصمانه از سوی غرب دانست و هدف از آن را کاستن از فشار‌ها و خنثی کردن «تحریم‌های ظالمانه» علیه ایران قلمداد کرد. او با بیان اینکه «ما سعی می‌کنیم در تحولات بین‌الملل حضور فعال داشته باشیم و فقط نظاره‌گر تحولات بین‌الملل نباشیم، افزود: سیاست خارجی ما اثرگذار خواهد بود و فقط به رفت و آمد‌های دیپلماتیک اکتفا نمی‌کنیم و سعی خواهیم کرد که سیاست خارجی ما اثرگذار باشد، به نحوی که روی سفره‌های مردم نیز تاثیر مثبت خود را بگذارد. به نظر می‌رسد این موضع‌گیری عراقچی در مسیر پیشین او برای به نتیجه رساندن هدفی نیمه کاره، یعنی حل و فصل پرونده هسته‌ای ایران، قابل تبیین باشد.

وزیر امور خارجه ایران در مورد روابط ایران با اروپا نیز گفت: در صورتی که آن‌ها سیاست خصمانه خود علیه ایران را کنار بگذارند، تهران در راستای تامین منافع ملی تعامل با این گروه از بازیگران را پیش خواهد برد. لازم به ذکر است که آخرین قطعنامه ضدایرانی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خردادماه از سوی تروییکای اروپایی ارایه و تصویب شد و اعتراض شدید ایران را در پی داشت. همین شرایط روابط تهران و اروپا را به‌شدت تضعیف کرده است و راه دشواری را بر سر راه عراقچی و تیم سیاست خارجی او برای برقراری ارتباط با غرب قرار داده است. این بلوک پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و ادعا‌ها در باب عدم همکاری تهران با نهاد ناظر اتمی را به چالش کشیده و طی اظهاراتی مداخله‌جویانه از ایران می‌خواهد به حمایت از محور مقاومت در منطقه پایان دهد. همچنین، اخیرا، اروپا ایران را متهم به حمایت تسلیحاتی از روسیه در جنگ اوکراین کرده است. این ادعا‌ها در حالی مطرح شده که همکاری‌های نظامی تهران و مسکو پیشرفتی جدی داشته و همین مقوله موجب هراس جبهه غرب شده است.

در اولین اقدامات دیپلماتیک برای برداشتن موانع «تعامل عزتمندانه» با اروپا، عراقچی در تماسی تلفنی با جوزپ بورل، همتای خود در اتحادیه اروپا، بر توسعه روابط مستلزم گفتگو برای حل مشکلات دو طرف و اصلاح سیاست‌های نادرست کشور‌های اروپایی تاکید کرد. به نوبه خود، جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در شبکه اجتماعی ایکس نوشت که با همتای ایرانی خود «چشم‌انداز تعامل مجدد در مورد همه پرونده‌های موردعلاقه دوجانبه» را بررسی کرده است. بورل گفت این گفتگو شامل «نیاز به کاهش تنش و خویشتنداری در منطقه» با (به ادعای او) توقف حمایت‌های ایران از جنبش‌های منطقه و همچنین «توقف همکاری نظامی با روسیه علیه اوکراین» و «عدم اشاعه هسته‌ای» بود.

ایران همواره به صراحت اعلام کرده است از محور مقاومت در منطقه و حتی جهان برای به دست آوردن حقوق و آزادی‌های خود حمایت می‌کند. این رویکرد در دکترین کلی سیاست خارجی ایران قرار دارد. به نظر می‌رسد این دکترین کلی در دوره وزارت عراقچی، آن‌طور که خود او در جلسه کمیسیون امنیت ملی مجلس تاکید کرد، کماکان در اولویت باشد و تقویت محور مقاومت به عنوان یکی از استراتژی‌های اصلی ایران قلمداد می‌شود. او گفت که محور مقاومت مولفه مهم قدرت جمهوری اسلامی است و سیاست خارجی هم بدون قدرت جلو نمی‌رود. محمد صالح، عضو ارشد برنامه خاورمیانه FPRI و محقق و روزنامه‌نگار مستقر در ویرجینیا در تحلیلی در موسسه تحقیقات سیاست خارجی نوشت سیاست منطقه‌ای ایران در دوره ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان و وزارت عباس عراقچی تغییر نخواهد کرد و تداوم خواهد داشت. صالح معتقد است دولت پزشکیان تعهد خود را به اولویت‌های منطقه‌ای مستمر جمهوری اسلامی ایران و حمایت از اعضای محور مقاومت، به عنوان اهرم و ابزاری اصلی برای نفوذ منطقه‌ای ایران در نظر دارد. در زمینه همکاری نظامی و تسلیحاتی (ادعایی) ایران با روسیه در جنگ اوکراین نیز، وزارت امور خارجه بار‌ها اینچنین ادعا‌هایی را رد کرده است و نسبت به تمامیت ارضی تمامی کشور‌ها در چارچوب پذیرفته شده قوانین بین‌المللی تاکید کرده است.

اما شاید اولویت اصلی سیاست خارجی دولت پزشکیان به سرپرستی عباس عراقچی، مساله تعامل با ایالات‌متحده، به ویژه بر سر برنامه هسته‌ای باشد. در قبال روابط با ایالات‌متحده، وزیر امور خارجه، پیش از کسب رای اعتماد از مجلس، در کمیسیون سیاست خارجی مجلس و همچنین پس از کسب رای اعتماد، توضیح داد که برنامه تهران مدیریت تخاصم با واشنگتن است، چراکه رفع تخاصم بین ایران و امریکا شدنی نیست. او در جلسه کمیسیون سیاست خارجی مجلس اظهار داشت: این تخاصم به خاطر جهان‌بینی و تفاوت‌های بنیادین بین ایران و امریکا است. پس تا زمانی که امریکا، رویکردی استعماری و سلطه‌گرایانه در جهان داشته باشد، سخن گفتن از روابط با آن در دستور کار نخواهد بود.

عراقچی در مصاحبه با خبرگزاری کیودو ژاپن اذعان داشت: وزارت امور خارجه ایران در دوره جدید وارد عمل خواهد شد تا تنش‌ها با واشنگتن را مدیریت کرده و روابط با کشور‌های اروپایی را بازسازی نماید؛ البته تنها در صورتی که آن‌ها دست از رویکرد خصمانه خود بردارند. وزیر امور خارجه ایران افزود: در تبیین سیاست خارجی خود در مجلس شورای اسلامی بر هدف حیاتی لغو تحریم‌ها، به‌ویژه تحریم‌های یکجانبه، از طریق مذاکرات جدی، متمرکز و زمان‌مند در عین پایبندی به اصول بنیادین کشور تاکید کردم. عراقچی همچنین در مصاحبه با صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد: آنچه باید انجام دهیم مدیریت تنش و خصومت‌ها بین تهران و واشنگتن است. البته عراقچی در این راه سخت تنها نیست. با انتخاب محمدجواد ظریف به سمت معاون راهبردی رییس‌جمهور ایران، به نظر می‌رسد وزیر خارجه ایران با رویکرد کلی محمدجواد ظریف پا به میدان دیپلماسی و تعامل و آن‌طور که عراقچی معتقد است، مدیریت تخاصم با ایالات‌متحده بگذارد. در دورانی که این دو، یکی در مقام وزیر امور خارجه و دیگری معاونش در تلاش برای حل و فصل پرونده فرسایشی هسته‌ای ایران با غرب بودند، به نظر با شناخت و تجربه بیشتری این‌بار سکان پیشبرد کشتی سیاست‌های کلان خارجی جمهوری اسلامی ایران را در دست گرفته‌اند. البته شرایط در این دوره بسیار متفاوت از سال ۲۰۱۵ است.

در دوره اول وزارت محمدجواد ظریف، شرایط جهانی تاحدودی آماده تعامل ایران با غرب بود، یا دست‌کم مانعی جدی بر سر راه آن دیده نمی‌شد، در شرایط کنونی و با توجه به دو جنگ در اوکراین و غزه و تنش‌های رو به گسترش ناشی از آنها، به نظر می‌رسد راه این تعامل بسیار سخت‌تر باشد. در مورد پرونده هسته‌ای ایران به واسطه گزاره‌هایی، چون جنگ در خاورمیانه و همچنین نزدیک شدن به کارزار نوامبر (ریاست‌جمهوری امریکا) بعید است که در باب برنامه هسته‌ای ایران به شکلی رسمی رایزنی‌هایی آغاز شود. عباس عراقچی درباره پرونده هسته‌ای و گفتگو‌ها برای حل این مناقشه در گفت‌وگوی ویژه خبری گفت: «برجام به آن شکل فعلی که وجود دارد، به تعبیری قابل احیا نیست و حتما باید این سند دوباره باز شود، قسمت‌هایی از آن مورد تغییر واقع شود و مذاکرات جدیدی شکل بگیرد.»

بسیاری از ناظران گمان می‌کنند قرار گرفتن محمدجواد ظریف در کابینه پزشکیان هم برای غرب و هم برای کسانی که امیدی به حل و فصل برنامه هسته‌ای دارند، معنا‌دار است. معاونت راهبردی نهاد رییس‌جمهور ایران در واقع اتاق فکر طرح و برنامه‌ریزی سیاست‌های کلی ریاست‌جمهوری است. قرار گرفتن محمدجواد ظریف، معمار برجام، در راس این معاونت به نظر می‌رسد ماموریت ویژه‌ای در قبال برنامه هسته‌ای ایران و رفع مناقشه، احتمالا به شکل نسبی، با جهان غرب داشته باشد. اریک لوب، دانشیار گروه سیاست و روابط بین‌الملل در دانشگاه بین‌المللی فلوریدا، در گفتگو با نشریه العربیه الجدید گفت البته در این راستا باید دید سیاست‌های خارجی کلان جمهوری اسلامی که توسط شورای عالی امنیت ملی تعیین می‌شود، به چه شکل خواهد بود. اما قطعا حضور ظریف در کنار مسعود پزشکیان و عباس عراقچی می‌تواند نشانگر تحولی در سیاست خارجی تهران باشد.

همچنین، علی واعظ، مدیر پروژه ایران گروه بحران نیز معتقد است در حالی که محدوده قانونی مانور پزشکیان برای تغییر اساسی مسیر سیاست‌های داخلی و خارجی ایران نامشخص است، رییس‌جمهوری و تیم دیپلماسی و راهبردی ایشان ممکن است در مسیر تعامل با غرب بر سر برنامه هسته‌ای با مشکلاتی مواجه شود. به نظر می‌رسد یکی از بزرگ‌ترین موانع بر سر راه پزشکیان، ادامه تنش‌ها در منطقه باشد که می‌تواند به خودی خود راه را برای عدم تعامل با غرب بیش از پیش ببندد. اما از سوی دیگر، نحوه برخورد ایران در منطقه به شکل هوشمندانه و استفاده از فرصت‌های گاه و بیگاه نیز می‌تواند راهی به برون‌رفت از بن‌بست هسته‌ای در پی داشته باشد. تهران و واشنگتن در بحبوحه درگیری‌های منطقه‌ای چند‌بار به تعامل نسبی رسیدند و این امر به ویژه با میانجی‌گری قطر در تبادل زندانیان امریکایی و آزاد شدن پول‌های بلوکه شده ایران در کره‌جنوبی و عمان بر سر ادامه گفتگو‌های هسته‌ای خود را نشان داده است. علی باقری کنی، سرپرست وقت وزارت امور خارجه ایران در خردادماه در این‌باره گفت: ما همواره با طرف‌های غربی مذاکرات را ادامه داده‌ایم و هیچ‌گاه انقطاعی در این مسیر صورت نگرفته است، چراکه ایران برای تبیین مواضع خود، رفع سوءتفاهم‌ها و دستیابی به راه‌حل پایدار همواره در پشت میز مذاکره حاضر بوده است و در راستای تحقق منافع خود قدم برداشته است. البته این امر مستلزم آن است که انتخابات نوامبر در ایالات‌متحده نیز چطور پیش خواهد رفت و رویکرد حاکم بر کاخ سفید چگونه خواهد بود.

پس به نظر می‌رسد در دوره‌ای که معماران برجام در دولت پزشکیان حضور فعالی دارند و خود رییس‌جمهور نیز بار‌ها بر رفع موانع برای تعامل با دنیا، به ویژه برای رفع تحریم‌ها علیه ایران، تاکید کرده است، مسیر از نظر فنی و سیاسی برای این تعامل گشوده است. اما در این میان نمی‌توان موانع بالقوه و بالفعل بر سر این مسیر را نادیده گرفت.

احسان پناه بر - روزنامه اعتماد