بازسازی مسکن مهر شهید شیرودی سرپل‌ذهاب اشتباه است، باید موزه شود!

دیدارنیوز - یک سال پس از زمین لرزه 7.3 ریشتری شهر ازگله شهرستان ثلاث باباجانی استان کرمانشاه، بازسازی 100 هزار واحد مسکونی آسیب‌‌دیده در جریان است. بازسازی تعدادی از بلوک‌های آسیب‌‌دیده مسکن مهر سرپل ذهاب نیز شروع شده و ساخت دیوارهای جدید پیرامونی بر همان ساختارها و سازه‌های اولیه در حال انجام است.

از سوی دیگر تخریب کامل چند بلوک آسیب‌‌دیده و ساخت مجدد بلوک‌های ساختمانی مسکن مهر سرپل ذهاب، در سال 1397 شروع شده و کار ادامه دارد.

در گفت‌وگو با دکتر مرتضی بسطامی که در چارچوب ماموریت‌های پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، بارها به مناطق زلزله‌زده استان کرمانشاه سفر کرده است، به طور مشخص، وضعیت واحدهای آسیب‌‌دیده مسکن مهر این مناطق را بررسی کردیم.

مرتضی بسطامی در سال 1386 دکترای مهندسی عمران با گرایش مهندسی زلزله از دانشگاه کوبه ژاپن دریافت کرده است .

دیدارنیوز: در زمان دولت اول احمدی‌نژاد طرح مسکن مهر به این خاطر مطرح شد که وضعیت رفاهی اقشار کم درآمد تغییر کرده و بهبود پیدا کند. نیّت دولت این بود اما در عمل نتیجه کار را بعد از زلزله‌های مورموری استان ایلام، اِزگله استان کرمانشاه، ورزقان استان آذربایجان شرقی و بجنورد استان خراسان شمالی، در آسیب دیدن مسکن مهر این استان‌ها دیده‌ایم.

در زلزله‌های به وقوع پیوسته، بدترین آسیب به واحدهای مسکن مهر سرپل ذهاب و اسلام‌آباد غرب وارد شده. با این خسارت‌ها، آیا می‌شود قضاوت کلی درباره عملکرد و کیفیت مسکن مهر داشته باشیم یا این که باید تک‌تک مجتمع‌های مسکن مهر شهرهای مختلف، جداگانه بررسی و ارزیابی شود؟

بسطامی: نیّت دولت آقای احمدی‌نژاد، نیّت خوبی بود. کاری که تصمیم گرفتند انجام بدهند کار بزرگی بود و دست‌شان درد نکند. اما در مرحله اجرا، به خاطر این که عجله شد، توجه لازم به کیفیت نشد.

البته نمی‌شود همه واحدهای مسکن مهر را زیر سوال برد. برخی شرکت‌های معتبر، مسکن مهر باکیفیت ساختند. اما در 4 زلزله‌ای که رخ داد ثابت شد مسکن مهر کیفیت خوبی نداشت. خسارت‌هایی که در مسکن مهر مشاهده می‌شود همه را نگران کرد.

حداقل تخریب دو مجموعه مسکن مهر، غیر قابل قبول است. یک مورد، مسکن مهر شهرک گلستان بجنورد است که در زلزله 5.7 ریشتری آسیب دید. این مسکن مهر تا کانون زلزله بین 15 تا 20 کیلومتر فاصله داشت. اما سه بلوک مسکن مهر آنجا آسیب سازه‌ای دید.

مورد دوم، مسکن مهر اسلام آباد غرب در استان کرمانشاه است. در صورتی که فاصله شهر اسلام آباد غرب تا مرکز زلزله، حدود 110 کیلومتر است.

دیدارنیوز: در پروژه مسکن مهر شرف‌آباد اسلام‌آباد غرب، قرار بر ساخت هزار و 480 واحد بوده است. چند بلوک از این مسکن مهر در زمان زلزله روی زمین نشسته و طبقه همکف یا پیلوت آنها از بین رفته است.

چه اتفاقی در آنجا رخ داد که این بلوک‌های ساختمانی بیش از بقیه بلوک‌ها آسیب دیده‌اند؟

بسطامی: چند شرکت مختلف، مسکن مهر آنجا را ساخته‌اند. اتفاقاً آن بلوک‌ها که کلاً نشست کرده و فروریخته است، در کنار هم بودند و یک پیمانکار، آنها را ساخته بود. این بلوک‌های مسکن مهر، هم از نظر طراحی مشکل داشتند و ضعیف بودند و هم از نظر اجرا بسیار ضعیف بودند.

آرماتورهایی که در داخل بتون بوده است، مهار نشده. آرماتورها باید به ستون‌ها و دیوارها اتصال داشته باشند. بتون نیز با کیفیت بسیار پایین اجرا شده است. بتون آنجا قرار بوده 250 کیلوگرم بر سانتی متر مربع، مقاومت داشته باشد. اما در بعضی موارد، نصف آن مقاومت داشته است.

در این مورد، یک ایراد اساسی به ضعف مهندس ناظر و سیستم نظارتی برمی‌گردد. چون پیمانکار در آنجا سمبَل‌کاری کرده و سیستم نظارت وجود نداشته یا اگر وجود داشته، ندیده است.

هر چند که برخی دیگر از بلوک‌های مسکن مهر اسلام‌آباد غرب، آسیب سازه‌ای داشته‌اند اما آن سه بلوک در حد فروریزش است و این میزان تخریب اصلاً با هیچ منطقی قابل قبول نیست.

 دیدارنیوز: چه نهادی باید بررسی آزمایشگاهی خاک محل تاسیس پروژه مسکن مهر را انجام می‌داد که ببیند روی آن زمین می‌شود ساخت‌وساز انجام داد یا نه؟

بسطامی: متولی مسکن مهر، وزارت مسکن بوده یا همین وزارت راه و شهر سازی فعلی. وزارت راه و شهرسازی قبل از این که یک قطعه زمین را تحویل بدهد باید مطالعات لازم را انجام بدهد.

در زمان اجرا نیز باید نظارت وجود داشته باشد. در بخشی از پروژه مسکن مهر شهرک گلستان بجنورد، بعضی از مهندسین را برای نظارت درگیر کار کرده بودند اما موقعی که برای تایید پروژه، امضا گرفته‌اند، مهندسین ناظر را از جلسه بیرون کرده‌اند.

دیدارنیوز: در مسکن مهر شش طبقه‌ای شهید شیرودی شهر سرپل ذهاب از سنگ نما استفاده شده بود و این سنگ نما بر اثر زلزله به سادگی فروریخته بود. در مسکن مهر شهر اسلام‌آباد غرب، فقط با استفاده از سیمان نمای ساختمان را درست کرده و رنگ کاری کرده‌اند.

اگر در اسلام‌آباد غرب، از سنگ نما استفاده می‌شد، احتمالاً در آنجا هم همان اتفاق ریزش سنگ نما در سرپل ذهاب رخ می‌داد؟

بسطامی: بله. حتی در شهر کرمانشاه نیز که فاصله بیشتری با کانون زلزله داشت، سنگ نما فروریخته بود. در شهر تهران، هر سال موارد متعددی داریم که سنگ نما فروریخته است و حتی منجر به کشته و زخمی شدن چند نفر شده.

اگر سنگ نمای ساختمان مهار نشود، در هر شرایطی ممکن است فرو بریزد. مخصوصاً در زمستان، سنگ نمای ساختمان به راحتی فرو می‌ریزد.

دیدارنیوز: در مرداد 1392 تعداد 320 واحد از کل هزار پروژه مسکن مهر شرف‌آباد اسلام‌آباد غرب آماده واگذاری به متقاضیان بوده است. مدیر عامل اتحادیه مسکن مهر اسلام‌آباد غرب گفته بود دو پیمانکار که ساخت 180 واحد را به عهده داشته‌اند، پروژه را رها کرده‌اند.

در سال 1386 دولت اعلام کرد که هر واحد مسکن مهر با 14 میلیون تومان و واحدهای مسکن مهر ظرف یک سال ساخته می‌شود. این که دو پیمانکار پروژه خود را رها کرده‌اند احتمالاً به خاطر مبلغ پایین و به صرفه نبودن آن بوده است؟

بسطامی: چون اطلاع ندارم نمی‌توانم در این زمینه جواب بدهم ولی در مورد چند پروژه مسکن مهر که دیدیم و صحبت کردیم این بحث مطرح بوده که با این رقم تصویب شده برای ساخت مسکن مهر، نمی‌شود ساختمان خوب، با استاندارد و با مصالح خوب ساخت.

دیدارنیوز: در چند سال اول اجرای طرح مسکن ، دولت هزینه ثابت هر متر مربع ساخت را 300 هزار تومان تصویب کرده بود و در سال 1391 به 330 هزار افزایش یافت. آیا 330  هزار تومان در سال‌های 1391 و 1392 قیمت منطقی‌ای برای ساخت و ساز و تهیه مصالح با کیفیت بوده است؟

بسطامی: برای انبوه‌سازی، وضعیت فرق می‌کند. پیمانکاران بزرگ امکانات زیادی دارند و در این حالت مقدار هزینه تمام شده نسبت به ساختمان‌های عادی که مردم می‌سازند، پایین می‌آید.

 دیدارنیوز: در پروژه مسکن مهر شرف‌آباد اسلام‌آباد غرب، قرار بود ۱۳۸۰ واحد و در چند پروژه مسکن مهر شهر سرپل ذهاب مجموعاً هزار و 77 واحد مسکن مهر ساخته شود. ده‌ها پیمانکار درگیر پروژه‌های مسکن مهر این دو شهر بوده‌اند. با این وضع، امکان تولید صنعتی و انبوه‌سازی وجود داشته است؟

بسطامی: به جای این که کل هزار واحد را به یک شرکت توانمند و قوی بدهند که امکانات زیادی دارد و اصول فنی را رعایت می‌کند، ساخت هر سه یا چهار بلوک مسکن مهر را به یک شرکت کوچک داده‌اند. برای ساخت سه بلوک ساختمانی توجیه ندارد که به صورت صنعتی و باکیفیت بسازند.

بعضی پیمانکاران جزء یا افرادی که معمار تجربی یا مهندس بوده‌اند، برای ساخت مسکن مهر به صورت انفرادی قرارداد بسته و اجرای کار را به پیمانکاران جزءتر داده‌اند. این در حالی است که حدود 50 سال قبل در شهرک اکباتان تهران، صدها واحد مسکونی در یک کار صنعتی‌سازی با کیفیت بالا انجام شده و هنوز مردم از آن مجموعه استفاده کرده و رضایت دارند.

دیدارنیوز: مجتمع شهید شیرودی سرپل ذهاب که دارای بلوک‌های ساختمانی شش طبقه بوده و 576 واحد داشته است، همان مجتمعی است که تخریب آن در زلزله معروف شد. کارشناسان، یک علت تخریب وسیع این مجتمع را ناشی از خاک ضعیف زمین آن منطقه می‌دانند.

یک پروژه هم در دامنه کوه در شهر سرپل ذهاب ساخته شده. آیا پروژه‌ای که در دامنه کوه قرار دارد به خاطر سفت و محکم بودن خاک، کمتر آسیب دید؟

بسطامی: کلیّت قضیه همین را به ما می‌گوید. چون ساختمان‌های عادی مردم هم در آن منطقه، آسیب‌های جزئی داشتند.

دیدارنیوز: در گزارش فنی پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله اشاره شده به این که بعضی از واحدهای آن مسکن مهر که در دامنه کوه قرار دارند، در زلزله آسیب سازه‌ای دیده‌اند.

بسطامی: یک یا دو مورد آسیب سازه‌ای داشته و نسبت به کُل، عدد خیلی بالایی نبوده. یعنی باز مسکن مهر آنجا عملکرد خوبی نشان داده است.

دیدارنیوز: در پروژه مسکن مهر شش طبقه‌ای شهید شیرودی سرپل ذهاب، سنگ نمای آن در زمان وقوع زلزله فروریخت. اگر قبلا سنگ نمای ساختمان‌های این مجتمع با روش «پیچ و رول پلاک» یا «اسکوپ کردن»، محکم‌کاری می‌شد آیا سنگ نما در زمان زلزله فرو نمی‌ریخت یا اگر دیوارهای بلوک‌های مسکن مهر به طور اصولی ساخته می‌شد، آیا ممکن بود در زمان زلزله دیوارها فرو نریزد؟

بسطامی: مطالعات مکانیک خاک محل مجتمع شهید شیرودی انجام شده و قرار بوده سه طبقه ساخته شود. اما این که چه شده که یک دفعه تصمیم گرفته شده که چندین طبقه ساخته شود، یکی از نکاتی است که باید به آن توجه شود. اگر بلوک‌های آن مجتمع در حد سه طبقه ساخته می‌شد، شاید آسیب‌ها کمتر می‌شد.

نکته دوم این است که کیفیت بتون در مسکن مهر شهید شیرودی ضعیف بوده. اما کیفیت بتون مسکن مهر اسلام‌آباد، ضعیف‌تر از همه بوده است.

اگر دیوارها و نماها با کیفیت خوب ساخته می‌شد شاید این اتفاق رخ نمی‌داد. دیوارهای بلوک‌های مسکن مهر شهید شیرودی مهار نشده بود و در زمان زلزله، اسکلت ساختمان و دیوارها، جدا از همدیگر عمل کرده‌اند.

دیدارنیوز: آقای مهرداد سالاری معاون عمرانی استانداری کرمانشاه در اردیبهشت امسال اعلام کرد که سه بلوک ساختمانی مسکن مهر شش طبقه‌ای دارای آسیب سازه‌ای را تخریب کرده‌ایم و یک بلوک دیگر تخریب خواهد شد.

بسطامی: اکثر بلوک‌های مسکن مهر مجتمع شهید شیرودی، آسیب سازه‌ای داشته است.

دیدارنیوز: معاون عمرانی استانداری کرمانشاه اعلام کرده بود که از 24 بلوک مسکن مهر شهید شیرودی، تعداد 20 بلوک تقویت و بازسازی می‌شود و 4 بلوک به طور کامل تخریب و از نو ساختمان ساخته خواهد شد.

در مورد 20 بلوک مجتمع که از نظر استانداری کرمانشاه آسیب سازه‌ای ندیده است، آیا شما اطیمنان دارید که همان 20 بلوک هم آسیب سازه‌ای دیده‌اند؟

بسطامی: بله. اکثر آن 20 بلوک هم آسیب سازه‌ای دیده و حتی بلوک‌ها از نظر طراحی ایراد داشته‌اند. یعنی بلوک‌های ساختمانی آن مجتمع در جهت شرقی-غربی مقاومت کافی داشته‌اند اما در جهت شمال- جنوب‌شان، دیوار بُرشی اصلاً اجرا نشده. در نتیجه طراحی درستی برای بلوک‌های ساختمانی آنجا نشده بود.

من چند بار از بلوک‌های مسکن مهر آن مجتمع بازدید کرده‌ام. اساساً بازسازی مسکن مهر شیرودی، اشتباه است. هزینه ساخت بخش سازه هر ساختمان 25 درصد از کل هزینه ساخت‌وساز است و 75 درصد مابقی، هزینه سفت کاری، نازک کاری و تاسیسات است.

پیشنهاد من این است که مسکن مهر آنجا را به موزه تبدیل کنند و از اول در زمین دیگری به طور اصولی بسازند چون خاک آنجا مشکل داشته است. ما نباید هزینه سنگینی برای بازسازی اسکلتی صرف کنیم که آسیب سازه‌ای دیده است.

دیدارنیوز: برای بازسازی 20 بلوک مسکن مهر شهید شیرودی، تمام دیوارهای پیرامونی بلوک‌ها را تخریب کرده و بازسازی با همان اسکلت ساختمان‌ها در حال انجام است. در عملیات بازسازی از قوطی آهنی برای مهار بلوک‌های سیمانی دیوارهای جدید استفاده شده.

در هفته‌های اخیر برخی از مقامات بانک جهانی و استانداری کرمانشاه از بلوک‌های ساختمانی در حال بازسازی این مجتمع بازدید کرده‌اند. آیا با استفاده از این نوع مصالح آهنی، می‌توانند بلوک‌های سیمانی را با سازه ساختمان یکپارچه کنند  که در زمان زلزله دیوارها فرونریزد؟

بسطامی: اول این که ما در مناطق زلزله خیز نباید از مصالح سنتی مثل آجر و بلوک سیمانی استفاده کنیم. با همین روش ساخت، در استان بوشهر مدرسه‌ای در حال ساخت بود که در زلزله 5 ریشتری سال 1392، دیوارهای آن مدرسه فروریخت.

بلوک سیمانی و آجر، با ملات به هم می‌چسبند اما ملات نمی‌تواند دیوارها را در زمان زلزله نگه دارد. ما باید از دیوارهای یکپارچه استفاده کنیم. نمی‌دانم چرا اصرار می‌شود از بلوک سیمانی استفاده شود.

من نظر مثبتی نسبت به بازسازی مسکن مهر در همان محل ندارم. اما در بازسازی مسکن مهر، کاش حداقل از بلوک سیمانی و آجر استفاده نکنند و برای مهار دیوارها به جای قوطی آهنی، از نبشی استفاده کنند.

دیدارنیوز: فردی به نام «کُهزادی» که مسئول تعاونی مسکن مهر مجتمع شیرودی بوده دو روز بعد از وقوع زلزله گفته بود ما در زمان زلزله در واحد خودمان در مجتمع شیرودی بودیم و اتفاقی برای ما نیفتاد.

همچنین گفته بود قیمت تمام شده هر متر مربع این مجتمع 350 تا 360 هزار بوده و برای بازسازی هر واحد باید مجدداً 20 تا 25 میلیون تومان هزینه کرد.

الان هم همزمان این بحث‌ها مطرح است که شرکت بیمه خسارت را پرداخت کند و 40 میلیون تومان وام جدید داده شود. از طرفی قرار است دادگاه، مقصر آسیب دیدن مسکن مهر را مشخص کند. با هزینه جدیدی که اقشار کم‌درآمد باید برای بازسازی تقبل کنند آیا هدف اولیه طرح مسکن مهر که بهبود وضعیت رفاهی اقشار کم درآمد بود، تحقق پیدا می‌کند؟

بسطامی: این20 میلیون تومان شاید با قیمت‌های سال گذشته جواب می‌داده اما امسال قیمت برخی مصالح ساختمانی، بیش از سه برابر شده. خیلی از اقشار آسیب‌پذیر، همان پولی هم که در ابتدا برای مسکن مهر دادند با قرض و قسط تهیه کرده و اگر داشتند در جای بهتری زندگی می‌کردند.

برخی از همین خانواده‌هایی که مسکن مهر تحویل گرفته‌اند و الان آسیب دیده است می‌گفتند پول روز اول ما را پس بدهند و این چیزی هم که وجود دارد برای خودشان و اصلاً ما مسکن مهر نخواستیم.

به هر حال اگر یک خانواده در آن مجتمع مسکن مهر، آسیب ندیده باشد به معنای این نیست که واحد مسکن مهر آنها آسیب ندیده است چون در مجتمع شهید شیرودی، هیچ بلوکی ساختمانی، سالم نمانده بود.