سرکوب معترضان در روسیه با دوربین‌های خیابان و مترو!

دیدارنیوز: سال ۲۰۱۷ بود که شهر مسکو از راه‌اندازی یکی از بزرگترین شبکه‌های نظارت تصویری تشخیص چهره در جهان رونمایی کرد. در آن زمان، دپارتمان فناوری اطلاعات مسکو با اعلام این خبر گفت که از مجموع ۱۶۰ هزار دوربین در سراسر این شهر، بیش از ۳ هزار دوربین به سامانه تشخیص چهره متصل هستند؛ و مقامات، این دوربین‌ها را در جهت کمک به اجرای قانون توصیف کردند.

رویترز با بررسی بیش از ۲ هزار پرونده قضایی دریافته است که این دوربین‌ها نقش مهمی در دستگیری صد‌ها معترض روس داشته است. بر طبق این یافته معلوم شده است که اکثر این افراد در سال ۲۰۲۱ و پس از پیوستن به تظاهرات ضد دولتی بازداشت شدند.

همچنین با مصاحبه با بیش از ۲۴ نفر از بازداشت‌شدگان و با رجوع به اطلاعات جمع‌آوری شده توسط یک گروه نظارتی روسی، مشخص شد که با آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، مقامات از دوربین‌های دارای قابلیت تشخیص چهره، ابتدا در جهت مقابله با اعتراضات مردم استفاده کردند. به این معنی که تشخیص چهره به پلیس کمک می‌کند تا هر زمان که بخواهد، مخالفان کرملین را در اقدامی پیشگیرانه، شناسایی و سرکوب کنند.

داریا کورولینکو از وکلای گروه مستقل حقوق بشری OVD-Info، که بر سرکوب‌های سیاسی در روسیه نظارت دارد، گفت: «این یک رویه جدید است که از آن برای آرام‌کردن شرایط استفاده می‌شود، به‌ویژه در مسکو که اعتراضات بیشتر از هرکجا بوده و به مردم اطلاع رسانی شده که توسط دوربین‌های تشخیص چهره دیده می‌شوند.»

رد پای فناوری‌های غربی در این پرونده‌ها

گویا فناوری غربی هم در این نوع سرکوب بی‌تاثیر نبوده است. سامانه تشخیص چهره در شهر مسکو، با الگوریتم‌های تولید شده توسط یک شرکت بلاروسی و سه شرکت روسی راه اندازی شده است. رویترز دریافته است که حداقل سه عدد از این شرکت‌ها در الگوریتم‌های خود از تراشه‌های شرکت‌های آمریکایی «انویدیا کورپوریشن» یا «اینتل» استفاده کرده‌اند. این البته به این معنی نیست که این دو شرکت آمریکایی لزوما تحریم‌ها را نقض کرده باشند.

رویترز همچنین دریافت است که شرکت‌های روسی و بلاروسی در یک مسابقه تست دوربین‌های تشخیص چهره در ایالات متحده شرکت داشته است. این رویداد با هدف ارزیابی فناوری‌های نوظهور توسط یکی از سازمان‌های مربوطه در وزارت بازرگانی آمریکا ترتیب داده شده بود. جالب اینجاست که یکی از این شرکت‌های نامبرده، مبلغی معادل ۴۰ هزار دلار هم به عنوان جایزه از سوی یکی از بازو‌های اطلاعاتی ایالات متحده دریافت کرده است.

پس از تشدید محدودیت‌های صادراتی توسط ایالات متحده، شرکت‌های «انویدیا» و «اینتل» در مارس ۲۰۲۲ اعلام کردند که ارسال تمامی محموله‌های خود به روسیه را متوقف کرده‌اند. آن‌ها البته یادآور شدند که همیشه نمی‌توانند از نحوه استفاده از محصولاتشان باخبر باشند.

به گزارش OVD-Info و بیش از ده‌ها فعال دیگری که رویترز با آن‌ها مصاحبه کرده است، دوربین‌های مدار بسته تنها بخشی از کارزار دولت روسیه برای سرکوب مخالفان جنگ هستند. در روسیه، هرگونه شرکت‌کردن در «فعالیت‌های عمومی با هدف بی اعتبار کردن استفاده از نیرو‌های مسلح فدراسیون روسیه» و انتشار عمدی و علنی اطلاعات در مورد نیرو‌های مسلح روسیه غیرقانونی است. مجازات چنین اقداماتی با جزای نقدی و مجازات حبس از سه تا ۱۵ سال همراه است.

رویترز با ۲۹ نفر از کسانی که پلیس آن‌ها را در ایستگاه‌های متروی مسکو متوقف کرده مصاحبه کرد. همه به جز یک نفر می‌گفتند که از عملکرد افسران پلیس متوجه شده‌اند که با استفاده از فناوری تشخیص چهره، برای بازداشت نشانه‌گذاری شده بودند. حداقل ۱۴ نفر از این افراد گفتند که مقامات پلیسی از سامانه‌ای بنام Sfera یا «سپهر» اشاره کردند. دپارتمان حمل و نقل مسکو در انتشار خبری دسامبر ۲۰۲۲ اعلام کرد که سیستم تجزیه و تحلیل ویدیویی Sfera از فناوری شرکت «ویژن لبز / VisionLabs» استفاده می‌کند.

بازداشت‌ها به چه اتهاماتی صورت گرفته است؟

در بین بازداشت‌شدگان افرادی همچون دانشجویان، مستمری‌بگیران، یک دانشمند، یک محقق و یک نیروی پیک موتوری حضور داشتند. برخی در حال رفت و آمد به محل کار یا بازگشت به منزل بودند. یکی از افراد با همسر و فرزندانش به تئاتر می‌رفت که دستگیر شد. زنی داشت مادرش را پیش پزشک می‌برد. همه یک وجه اشتراک داشتند و آن انتقاد از کرملین بود. بیشتر آن‌ها قبلا در تظاهرات ضد دولتی شرکت کرده بودند.

این افراد گفتند که در ایستگاه مترو یا ایستگاه پلیس از ۱۰ دقیقه تا ۱۸ ساعت توسط نیرو‌های امنیتی نگه داشته شده‌اند. هفت نفر به رویترز گفتند که پلیس به آن‌ها اطلاع داده است که آن‌ها برای جلوگیری از شرکت در تظاهرات دستگیر شده‌اند. حداقل ۱۲ نفر گفتند که قبل از آزادی، برگه‌ای را امضا کردند که به موج آن یا تعهد داده بودند در اعتراضات شرکت نکنند یا تصدیق کرده بودند که اخطار لازم به آن‌ها در مورد اعتراض داده شده است. در نهایت هیچ کدام از آن‌ها به هیچ جرمی متهم نشدند.

کرملین به سوالات رویترز پاسخی نداد و آن را به دفتر شهرداری مسکو ارجاع داد که آن‌جا نیز پاسخی داده نشد. وزارت کشور روسیه که بر اجرای قانون، نظارت دارد نیز به سوالات ارسال شده پاسخی نداد.

دوربین‌های تشخیص چهره در متروی مسکو چکونه عمل می‌کنند؟

متروی مسکو از تشخیص چهره به عنوان بخشی از سامانه پرداخت کرایه و همچنین برای اقدامات امنیتی استفاده می‌کند. از مسافران هنگام عبور از گیت‌های ورودی عکس گرفته می‌شود و یک الگوریتم کامپیوتری چهره فرد را با پایگاه داده تصاویر مقایسه می‌کند. به گفته ۲۹ نفری که به این روش بازداشت شدند، اگر سیستم یک مسافر را برای بازداشت معرفی کند، پلیس در عرض چند ثانیه یا چند دقیقه وارد عمل می‌شود. الکساندر ژاروف ۳۲ ساله، از فعالان حقوق مدنی، لحظه بازداشت خود را در ماه اوت سال گذشته با تلفن همراه خود ضبط کرد و این فیلم را با رویترز به اشتراک گذاشت.

فناوری تشخیص چهره از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای تجزیه و تحلیل و شناسایی چهره‌ها استفاده می‌کند. بر اساس خبری که در سال ۲۰۲۱ در وب سایت شهر مسکو منتشر شده بود، متروی مسکو الگوریتم‌هایی را از سه شرکت روسی توسعه داده است. این شرکت‌ها عبارتند از:

۱- شرکت Tevian، یک شرکت فعال در زمینه هوش مصنوعی که توسط کارکنان دانشگاه دولتی مسکو تاسیس شده است.
۲ - شرکت NtechLab که از سال ۲۰۱۸ بخشی از مالکیت آن را شرکت دفاعی روسی بنام Rostec State Corp در اختیار دارد.
۳ - ویژن لبز / VisionLabs که مقر آن در هلند است و متعلق به بزرگترین اپراتور تلفن همراه روسیه است.

آنتون نازارکین، مدیر اجرایی شرکت «ویژن لبز» به رویترز گفته است که این شرکت از طریق شخص ثالثی که او از نام بردن از آن خودداری کرد، تشخیص چهره را در اختیار مسکو قرار می‌دهد. او گفت که الگوریتم «ویژن لبز» در سیستم تشخیص چهره از زمان برگزاری جام جهانی فوتبال ۲۰۱۸ روسیه در سراسر پایتخت اجرایی شد و همچنین در سیستم داوطلبانه پرداخت بلیط با چهره بنام «Face Pay» در مترو نیز استفاده می‌شود. نازارکین گفت که اگر از فناوری این شرکت به روش‌های دیگر در مترو استفاده می‌شود اطلاعی ندارد.

یکی از سخنگویان NtechLab گفت که از سال ۲۰۲۲، متروی مسکو دیگر از فناوری این شرکت استفاده نمی‌کند. او با استناد به توافق‌نامه عدم افشای اطلاعات، از ارائه جزئیات درباره استقرار گسترده‌تر آن در پایتخت خودداری کرد.

قرارداد‌های منتشر شده در سال ۲۰۲۲ در وب‌سایت مناقصه دولتی روسیه جزئیات فنی بیشتری را در مورد سیستم تشخیص چهره مسکو ارائه می‌دهد. بر همین اساس، مسکو از پلتفرم Luna VisionLabs، FindFace NtechLab و FaceSDK Tevian و همچنین یک نرم افزار تشخیص چهره به نام Kipod ساخته‌ی یک شرکت بلاروسی بنام «سینِسِس / Synesis»، استفاده می‌کند. «سینِسِس» به دلیل نقشش در سرکوب جنبش‌های طرفدار دموکراسی در بلاروس و روسیه تحت تحریم‌های آمریکا، اتحادیه اروپا و بریتانیا قرار دارد.

واحد‌های پردازش گرافیکی امریکایی

برای سرعت بخشیدن به تطبیق تصاویر، دو شرکت NtechLab و «ویژن لبز» به فناوری‌های ایالات متحده روی آورده‌اند. بر اساس وب‌سایت اِنویدیا، هر دو شرکت از «واحد‌های پردازش گرافیکی / GPU» ساخته انویدیا مستقر در کالیفرنیا استفاده کرده‌اند. پردازنده‌های گرافیکی تراشه‌های قدرتمندی هستند که در اصل برای بهبود رندر تصویر در بازی‌های ویدیویی طراحی شده‌اند.

نازارکین، مدیر VisionLabs، به رویترز گفت که در حقیقت پردازنده‌های گرافیکی Nvidia به نوعی از «استاندارد صنعتی» برای سیستم تشخیص چهره برای شناسایی دقیق تصاویر برخوردار هستند. نازارکین در یک مصاحبه تلفنی از مسکو گفت: «تقریبا هر شرکتی که در حال انجام برنامه‌های هوش مصنوعی است، از پردازنده‌های گرافیکی Nvidia استفاده می‌کند.»

یکی از سخنگویان شرکت انویدیا گفت که این شرکت تعامل کوتاهی با «ویژن لبز» و NtechLab داشته است که قبل از فوریه ۲۰۲۲ (زمان حمله روسیه به اوکراین) به پایان رسید.

سوابق گمرک روسیه نشان می‌دهد که حداقل ۱۲۹ محموله از محصولات انویدیا از اول آوریل تا ۳۱ اکتبر ۲۰۲۲ از طریق اشخاص ثالث به روسیه رسیده است. سوابق حداقل ۵۷ مورد از این محموله‌ها حاکی از آن است که حاوی پردازنده‌های گرافیکی بوده‌اند. در پاسخ به این یافته‌ها، سخنگوی انویدیا به رویترز گفته است که «ما از تمام قوانین قابل اجرا پیروی می‌کنیم و اصرار داریم که مشتریانمان نیز همین کار را انجام دهند. اگر متوجه شویم که یکی از مشتریان انویدیا قوانین صادرات ایالات متحده را نقض کرده و محصولات ما را به روسیه ارسال کرده باشد، تجارت با آن‌ها را متوقف خواهیم کرد.»

الگوریتم‌های تشخیص چهره بر روی «واحد‌های پردازش مرکزی پرسرعت / CPU» هم قابل اجرا هستند، یعنی همان تراشه‌هایی که قدرت پردازشی مورد نیاز یک کامپیوتر را برای تکمیل وظایف خود فراهم می‌کنند. سندی که در اکتبر سال گذشته در وب‌سایت اینتل ظاهر شد، می‌گوید، شرکت بلاروسی Synesis، فناوری اینتل را در سال ۲۰۱۹ آزمایش کرده و از پردازنده‌های مرکزی اینتل برای بهبود عملکرد پلتفرم Kipod خود «برای اجرای قانون» استفاده می‌کند.

اتحادیه اروپا و بریتانیا در دسامبر ۲۰۲۰، شرکت Synesis را تحریم کردند و گفتند که Kipod برای ردیابی و سرکوب فعالان جامعه مدنی و طرفداران دموکراسی در بلاروس استفاده می‌شود. «سینِسِس» این ادعا‌ها را «پوچ» خوانده است. پس از تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، وزارت خزانه داری ایالات متحده هم اعلام کرد که این شرکت را تحریم می‌کند چرا که مقامات روسیه و بلاروس از سامانه نظارت تصویری این شرکت برای آزار و اذیت معترضان استفاده می‌کردند.

مصداق نقض حقوق بشر

اینتل به رویترز گفت که در بیش از یک دهه گذشته، فروش محصولاتش در روسیه از طریق توزیع‌کنندگانی بوده که ملزم به رعایت کنترل‌های صادراتی ایالات متحده هستند. این سازمان اعلام کرد که پس از حمله روسیه به اوکراین، تمام تحویل محموله‌های مشتریان در روسیه و بلاروس را به حالت تعلیق درآورده است. رویترز قبلاً گزارش داده بود که بر اساس سوابق گمرک روسیه، ازتاریخ ۱ آوریل تا ۳۱ اکتبر ۲۰۲۲، حداقل ۴۵۷ میلیون دلار از محصولات اینتل وارد روسیه شده است. یکی از سخنگویان اینتل گفت: «ما گزارش‌های مربوط به ادامه در دسترس بودن محصولات خود را جدی می‌گیریم و در حال بررسی این موضوع هستیم.»

انویدیا و اینتل در مورد سیاست‌های حقوق بشری خود می‌گوید که به اصول راهنمای سازمان ملل در مورد تجارت و حقوق بشر پایبند هستند، اصولی که شرکت‌ها را ملزم می‌کند خطر استفاده از محصولاتشان برای نقض حقوق بشر را حداقل برسانند. سیاست حقوق بشر همچنین می‌گوید که اصول سازمان ملل را در بر می‌گیرد.

در پاسخ به یافته‌های رویترز، هفت وکیل گفتند که استفاده از تشخیص چهره علیه معترضان و فعالان در مسکو احتمالا نقض حقوق بشر است.

کلارا پولاکوا ون در پلوگ، مدیر بخش تجارت و حقوق بشر در مرکز حقوق بشری دانشگاه ناتینگهام، گفت: «یک فرآیند مناسب برای آن شرکت‌ها این است که بدانند شرکای تجاری‌شان چه کسانی هستند و بدانند محصولاتشان چگونه استفاده می‌شود، و از اهرمی برای جلوگیری از استفاده از فناوری آن‌ها در نقض حقوق بشر استفاده کنند.» اینتل و انویدیا از اظهار نظر در این مورد خودداری کردند.

شرکت‌های روسی و بلاروسی در گذشته با آژانس‌های دولتی ایالات متحده در ارتباط بوده‌اند. اسناد نشان می‌دهد که همه آن‌ها در تست‌های تشخیص چهره توسط موسسه ملی استاندارد و فناوری وزارت بازرگانی ایالات متحده شرکت داشته‌اند. در سال ۲۰۱۷، NtechLab در یکی از مسابقات تشخیص چهره که توسط یکی از شاخه‌های دفتر مدیریت اطلاعات ملی که بر جامعه اطلاعاتی ایالات متحده نظارت می‌کند سازماندهی و تامین مالی شد، دو جایزه به ارزش مجموعاً ۲۵ هزار دلار دریافت کرد. دو سال بعد، NtechLab جایزه ۱۵ هزار دلاری مقام دوم را در یکی دیگر از این مسابقات به دست آورد.

موسسه ملی استاندارد و فناوری ایالات متحده در ایمیلی به رویترز گفت: «حضور شرکت‌ها در این مسابقه نشان‌دهنده تایید ما از کسب‌وکار یا سایر فعالیت‌های هیچ شرکت‌کننده‌ای نیست.»