قاسم محبعلی، تحلیلگر روابط بین‌الملل با اشاره به اینکه ممکن است احیای برجام اختلاف نظر در بین اصولگرایان را تشدید کند، گفت: این احتمال وجود دارد که با احیای برجام تنش‌ها در خاورمیانه کاهش پیدا کند.
دیدارنیوز: احیای برجام وارد فاز نهایی خود شده و طرفین در حال ارزیابی شرایط نهایی هستند. اتفاقی که می‌تواند دستاورد‌های اقتصادی و سیاسی مهمی برای ایران داشته باشد.
با این وجود آنچه دارای اهمیت است این است که آیا دولت تلاش خواهد کرد از مواهب اقتصادی برجام برای حل چالش‌های موجود استفاده کند یا ابعاد سیاسی برجام مورد توجه حامیان دولت قرار می‌گیرد و اصولگرایان تلاش می‌کنند با استفاده سیاسی از برجام پایگاه اجتماعی دولت را تقویت کنند؟ نکته مهم دیگری که وجود دارد تأثیر احیای برجام بر مناسبات منطقه‌ای ایران در منطقه خاورمیانه خواهد بود.
برای تحلیل و بررسی این موضوعات با قاسم محبعلی، تحلیلگر روابط بین‌الملل گفتگو کرده‌ایم. محبعلی معتقد است: «اصولگرایانی که مخالف برجام هستند افزایش غنی‌سازی را یک عامل بازدارنده برای ایران می‌دانند و به همین دلیل با احیای برجام مخالف هستند. این در حالی است که حامیان برجام در جریان اصولگرایی چنین رویکردی ندارند. به همین دلیل این احتمال وجود دارد که احیای برجام اختلاف نظر در بین اصولگرایان را تشدید خواهد کرد.» در ادامه ماحصل این گفتگو را می‌خوانید.
پاسخ‌های ایران و آمریکا به پیشنهاد اروپا برای احیای برجام مثبت ارزیابی می‌شود و این احتمال وجود دارد که احیای برجام به زودی شکل نهایی به خود بگیرد. ارزیابی شما از آخرین وضعیت احیای برجام چیست؟
هنوز نمی‌توان به صورت دقیق درباره متنی که طرفین روی آن اجماع کرده‌اند اظهارنظر کرد. در روزهای اخیر جزئیات غیررسمی از مذاکرات منتشر شد که البته مورد تأیید مقامات قرار نگرفته بود. بر اساس این متن قرار است تعهدات طرفین به صورت گام به گام صورت بگیرد. ما باید متن اصلی برجام را با زبان اصلی مطالعه کنیم تا بتوانیم به صورت دقیق درباره آن اظهارنظرکنیم. به هر حال بازگشت به برجام اتفاق مهمی برای اقتصاد کشور خواهد بود و تأثیر مثبتی را بر اقتصاد کشور خواهد گذاشت. برخی عنوان می‌کنند که در هفته‌های آینده وزرای کشور‌های عضو برجام در وین دور هم جمع خواهند شد و متن احیای برجام را امضا خواهند کرد. نکته مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که برجامی که قرار است امضا شود چه تفاوت‌هایی با برجام گذشته دارد. تیمی که امروز مذاکرات را جلو می‌برد عنوان می‌کند که برجامی که به تازگی امضا خواهد شد با برجام گذشته تفاوت خواهد داشت و ایران امتیاز‌های بیشتری به دست آورده است. در چنین شرایطی باید متن اصلی احیای برجام را مشاهده کرد که آیا چنین اتفاقی رخ داده و متن احیای برجام امتیاز‌های بیشتری برای ایران داشته یا خیر.
در ماه‌های اخیر اخباری که از مذاکرات به گوش می‌رسید امیدوارکننده نبود و به نظر می‌رسید احیای برجام با چالش‌های جدی مواجه خواهد بود. پیشنهاد اروپا دارای چه ویژگی‌هایی بود که ایران و آمریکا به صورت تلویحی این پیشنهاد را پذیرفتند و به یک باره ورق برگشت؟
به هر حال شرایط تغییر کرد و به همین دلیل ایران و آمریکا به این نتیجه رسیدند که پیشنهاد اروپا می‌تواند سازنده باشد. به نظر می‌رسد کشور‌های اروپایی به دنبال این هستند که برخی از بحران‌های موجود را کاهش بدهند تا در اولین فرصت به بحران اوکراین رسیدگی کنند و از سوی دیگر به وضعیت انرژی خود بپردازند. هدف کشور‌های اروپایی این است که تا پایان سال ۲۰۲۴ خود را از صادرات گاز روسیه بی‌نیاز کنند. یکی از خواسته‌های کشور‌های اروپایی در این زمینه این است که نفت ایران به بازار جهانی بازگردد و در شرایط موجود بتوانند از امتیاز حضور نفت ایران در بازار‌های جهانی به سود خود استفاده کنند. این وضعیت درباره آمریکا نیز وجود دارد. آمریکا در شرایط کنونی بیشتر علاقه‌مند است که از یک طرف به موضوع اوکراین و روسیه بپردازد و از سوی دیگر به اتفاقاتی که در چین در حال رخ دادن است. به هر حال در شرایط کنونی بین آمریکا و روسیه و از سوی دیگر بین آمریکا و چین اتفاقاتی رخ داده که در مناسبات بین این کشور‌ها و همچنین در مناسبات جهانی تأثیرگذار خواهد بود. به همین دلیل آمریکا به دنبال این است که هرچه زودتر از پرونده هسته‌ای ایران عبور کند تا به مناسبات خود در روسیه و چین برسد.
مهم‌ترین اولویت دولت آقای رئیسی پس از احیای برجام چه خواهد بود؟
احیای برجام برای دولت تأثیر اقتصادی خواهد داشت. به همین دلیل دولت در مرحله نخست تلاش می‌کند از مواهب اقتصادی برجام استفاده کند. از سوی دیگر احیای برجام تأثیرات بین‌المللی نیز خواهد داشت و شرایط را به شکلی برای دولت رقم خواهد زد که بتواند با کشور‌های جهان و منطقه مراودات اقتصادی و سیاسی خود را گسترش بدهد. دولت تلاش خواهد کرد با کشور‌های طرف برجام و کشور‌هایی که طرف برجام نیستند، اما به واسطه برجام شرایط برای همکاری با آن‌ها به وجود آید روابط خود را گسترش بدهد. احیای برجام در سطح منطقه می‌تواند تأثیرات مستقیمی داشته باشد. این وضعیت به خصوص در روابط بین ایران و عربستان تأثیرگذار است و با احیای برجام این احتمال وجود دارد که روابط ایران و عربستان وارد مرحله جدیدی شود و اختلافات گذشته تا حدودی از بین برود. از سوی دیگر احیای برجام می‌تواند برخی مشکلات که ایران با کشور‌های منطقه دارد و تاکنون از روش‌های دیپلماتیک به نتیجه نرسیده است را دوباره در مسیر دیپلماتیک قرار بدهد. به همین دلیل این احتمال وجود دارد که با احیای برجام تنش‌ها در خاورمیانه کاهش پیدا خواهد کرد. دولت تمایل دارد روابط خود را به کشور‌های منطقه گسترش بدهد، اما به دلیل موانع مهمی که در زمینه تحریم‌ها و برجام وجود داشت این امر محقق نمی‌شد. به همین دلیل احیای برجام پنجره‌ای خواهد شد که روابط ایران با کشور‌های منطقه و جهان را بهبود ببخشد.
خطری که همواره برجام را در آمریکا تهدید می‌کند احتمال روی کار آمدن یک دولت جمهوری خواه رادیکال است. این در حالی است که جان بولتون نیز این هشدار را به دولت بایدن داده که تضمینی که وی به ایران می‌دهد ممکن است با چالش دولت جمهوری خواه بعدی مواجه شود. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟
این موضوع بیشتر بستگی به شرایط دارد. اگر تا آن زمان روابط ایران با کمپانی‌های بزرگ برقرار شود و آن‌ها در بازار‌های نفت و گاز ایران و صنایع بزرگ حضور پیدا کنند و منافعی در ایران داشته باشند به دلیل اینکه جمهوری خواهان ارتباط عمیق‌تری با کمپانی‌های بزرگ تجاری دارند این احتمال وجود دارد که برای خروج از برجام با احتیاط بیشتری رفتار کنند و مانند گذشته به یکباره از برجام خارج نشوند. برخی عنوان می‌کنند که در متن احیای برجام آورده شده که اگر آمریکا از برجام خارج شود باید غرامت پرداخت کند. این در حالی است که چنین چیزی صحیح نیست و چنین بندی در برجام وجود ندارد و در آینده نیز نخواهد داشت. برخی حامیان دولت برای اینکه از برجام استفاده سیاسی کنند و عنوان کنند که متن احیای برجام از متن برجام قوی‌تر است چنین مسائلی را درباره متن احیای برجام عنوان می‌کنند که بیشتر استفاده سیاسی دارد.
آیا حامیان دولت به دنبال استفاده سیاسی از احیای برجام خواهند بود تا پایگاه اجتماعی خود را تقویت کنند و یا بیشتر روی ابعاد اقتصادی برجام تکیه خواهند کرد؟
به صورت طبیعی اگر وضعیت اقتصادی بهبود پیدا کند و نرخ تورم کاهش داشته باشد و بازار ارز کنترل شود دولت با منابع مالی بیشتری مواجه خواهد شد که می‌تواند چالش‌های موجود را کاهش بدهد. در چنین شرایطی دولت می‌تواند وضعیت حقوقی اقشار مختلف را ارتقا بدهد و به همین دلیل وضعیت معیشتی مردم بهتر خواهد شد. در چنین شرایطی می‌توان عنوان کرد که پایگاه اجتماعی دولت تقویت خواهد شد. به هر حال احیای برجام کارکرد‌های مختلفی خواهد داشت که یکی از آن کارکرد‌ها سیاسی است. اصولگرایان امیدوار بودند عملکرد دولت به شکلی باشد که حل مشکلات مردم پایگاه اجتماعی دولت در طول یک سال گذشته ارتقا پیدا کند. این در حالی است که در عمل چنین اتفاقی رخ نداده است. دولت در یک سال گذشته همواره عنوان می‌کرد که اقتصاد داخلی را به برجام گره نخواهد زد و تلاش می‌کند مشکلات را با مدیریت حل کند. بدون تردید اگر این امکان وجود داشت که دولت مشکلات اقتصادی را بدون برجام حل کند تاکنون این اتفاق رخ داده بود و کسانی که امروز به دنبال احیای برجام هستند چنین کاری نمی‌کردند. نکته دیگر اینکه موضوع پرونده هسته‌ای از گذشته تاکنون با دولت ارتباط نداشته و تصمیمات از سوی نظام گرفته شده است. البته این احتمال وجود دارد که بین حامیان برجام و مخالفان آن در جریان اصولگرایی اختلاف نظر ایجاد شود. اصولگرایانی که مخالف برجام هستند افزایش غنی‌سازی را یک عامل بازدارنده برای ایران می‌دانند و به همین دلیل با احیای برجام مخالف هستند. این در حالی است که حامیان برجام در جریان اصولگرایی چنین رویکردی ندارند. به همین دلیل این احتمال وجود دارد که احیای برجام اختلاف نظر در بین اصولگرایان را تشدید خواهد کرد.
این اختلاف چه تأثیری در وضعیت اصولگرایان خواهد داشت؟ این اختلاف‌ها به چه میزان شرایط دوران پسابرجام را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟
اگر برجام احیا شود ایران باید شرایطی را بپذیرد که در برجام ذکر شده است. در چنین شرایطی ایران باید سطح و حجم غنی‌سازی خود را کاهش بدهد و از سوی دیگر نسل جدید سانتریفیوژ‌هایی که نصب کرده را متوقف کند. این سانتریفیوژ‌ها یا باید در انبار باقی بماند و یا تحت نظارت آژانس به فعالیت‌های خود ادامه بدهد. از سوی دیگر ایران باید به صورت داوطلبانه پروتکل الحاقی را اجرا کند. در برجام این پیش بینی صورت گرفته که در دوران برجام ایران باید پروتکل الحاقی را اجرا کند و در پایان برجام آن را به تصویب مجلس برساند. این وضعیت با دیدگاه برخی از اصولگرایان و حتی بخش‌هایی از دولت سازگار نیست. در چنین شرایطی باید منتظر واکنش‌های متفاوتی در مجلس، در بین اصولگرایان یا حتی از سوی بخش‌هایی از دولت بود. یکی از اهداف اصلی احیای برجام صلح‌آمیز کردن پرونده هسته‌ای ایران است. کشور‌های غربی به دنبال این هستند که از این موضوع اطمینان پیدا کنند که برنامه هسته‌ای ایران صلح آمیز خواهد بود و به همین دلیل از هر اتفاقی که نشان دهنده این باشد که موضوع هسته‌ای ایران صلح آمیز نیست با واکنش کشور‌های غربی مواجه خواهد شد و تحریم‌ها لغو نخواهد شد. به همین دلیل کسانی که به دنبال استفاده غیر اقتصادی از برجام هستند نسبت به احیای برجام واکنش نشان خواهند داد. این نکته را نیز باید در نظر گرفت که اجرای برجام تأثیرات مستقیم روی رفتار ایران در منطقه خاورمیانه خواهد داشت. به همین دلیل ایران باید درباره برخی رویکرد‌ها تصمیمات جدیدی بگیرد.
