شکیبا مرادی آهنی
دیدارنیوز ـ کتاب الکترونیکی، جایگزین کتاب کاغذی؟ شاید معضل «بریده خوانی» در شبکه‌های مجازی یکی از عمده‌ترین دلایلی باشد که جامعه دیگر همچون گذشته احساس نیاز و رغبت به خواندن کتاب نداشته باشد. این امر خود، سبب سوءبرداشت و سوءتغذیه ذهنی جامعه امروز ایران شده است و نباید به آسانی از بحران بریده خوانی گذشت.
با تمام این اوصاف و بحران مطالعه در کشور، اگر سری به شبکه‌های مجازی نظیر تلگرام بزنیم، شاهد کانال‌ها و سوپرگروه‌های بی‌شماری با هدف ارائه کتاب به‌صورت نسخه‌های پی‌دی‌اف هستیم که از قضا با استقبال بسیار زیادی مواجه هستند و عموماً بیش از چند هزار عضو دارند. همچنین اگر به وب‌سایت‌های مرتبط رجوع و نام کتابی را برای دانلود جستوجو کنیم، پیش از ما دست‌کم ده‌ها نفر آن را دانلود کرده‌اند.
باید خاطرنشان کرد نبود اطمینان از کامل یا ناقص بودن نسخه پی‌دی‌اف این کتاب‌ها، به‌دلیل آنکه بدون نظارت ناشر تبدیل و تکثیر شده‌اند، بر مسأله درک نادرست از موضوع اصلی کتاب‌ها دامن زده است و خود بحران دیگری است بر مقوله کتابخوانی.
حال پرسش اینجاست که چرا جامعه به درست یا نادرست، گرایش به‌سوی کتاب‌های الکترونیکی پیدا کرده است؟ آیا کتاب‌های الکترونیکی، نیاز اقشار مختلف را در زمینه‌های گوناگون برآورده می‌کند؟ و در نهایت جامعه تا چه میزان در مسأله نشر و بحران کنونی آن مقصر است؟
کتاب یا تبلت، مسأله این است
گسترش استفاده از کتاب الکترونیکی گرچه خبری خوب است و دورنمای روشن تری از سرانه مطالعه می‌دهد، ولی اما و اگرهای زیادی دارد.
مصطفی محمودی که سال‌هاست در زمینه نشر فعالیت می‌کند، در این باره می‌گوید: «گرایش به سمت کتاب‌های الکترونیکی دو دلیل دارد، اول آنکه دسترسی به آن آسان است و دوم در اغلب موارد، هزینه‌ای برای خرید این کتاب‌ها پرداخت نمی‌شود اما بسیاری از خوانندگان نمی‌دانند که نسخه پی‌دی‌اف بسیاری از این دست کتاب‌ها، یا ناقص و به‌صورت مقاله‌ای از روی نسخه اصلی است یا آنکه اگر کتاب‌ها از دسته علمی باشد، قدیمی بوده و دانشجو از نسخه جدید آن بی‌خبر است. این به معنای عدم به روزرسانی آموخته‌های دانشجو است. معضل کتاب الکترونیکی که بدون درنظر گرفتن حق چاپ و تکثیر، در دسترس عموم قرار گرفته، مضاف بر معضل عدم تمایل به‌مطالعه در کشور، آسیب جبران‌ناپذیری به کار نشر و انتشارات وارد کرده است و ما شاهد خروج روزافزون ناشران از حیطه چاپ و نشر هستیم.»
مریم ناصری دانشجوی حقوق نیز در این باره می‌گوید: «برای من که باید چندین کتاب تخصصی را همراه خود داشته باشم، راحت‌تر است که کتاب‌ها را به صورت نسخه پی‌دی‌اف در تبلت خود داشته باشم تا هرزمان که نیاز بود، به آن رجوع کنم و بدون معطلی به آن دسترسی داشته باشم. در شرایطی که حمل تنها یک کتاب به‌دلیل مشکل فیزیکی برای من دشوار است، کتاب الکترونیکی این مسأله را برای من حل کرده است.»
تغییر ذائقه جامعه
برای بسیاری از خوره‌های کتاب، بوی کاغذ و جوهر حکم عطر دارد. آنها خود کتاب را دوست دارند، دست گرفتن آن در مترو، یا دراز کشیدن روی تخت و غرق شدن در داستان. در واقع، این خوره‌های کتاب هستند که در همه جای دنیا به‌صنعت نشر رونق می‌دهند، گروهی که در نسل جدید به سختی می‌توان ردپایی از آنها را دید و باید تلاش کنیم که جامعه را از راه های گوناگون، مجدداً به سوی فرهنگ کتابخوانی سوق دهیم.
دکتر مصطفی پویان، مدیر مسئول انتشارات خانه زیست شناسی، اوضاع بحرانی سرانه مطالعه در کشور که هم به جامعه و هم به ناشران آسیب جدی وارد آورده را چنین بررسی می‌کند: «علت وضعیت اسفبار نشر و سرانه مطالعه پایین ،صرفاً کتاب‌های الکترونیکی نیست بلکه جامعه به سمتی درحال حرکت است که نشر کاغذی و کتاب، جایگاهش را به موارد دیگری همچون شبکه‌های مجازی و شیوه‌های نوین و آسان دستیابی به اطلاعات مورد نیاز داده است. از سویی دیگر ما نتوانسته‌ایم فضای لازم و احساس نیاز به مطالعه را در بین اقشار مختلف بویژه دانشجویان و دانش‌آموزان ایجاد کنیم.»
وی در پاسخ به این پرسش که چرا شمارگان کتاب نسبت به سال‌های گذشته، سیر نزولی داشته است و جامعه هر روز رغبت کمتری نسبت به مطالعه کتاب پیدا می‌کند، می‌گوید:«اولاً؛ متأسفانه آن نسل از استادان، معلمان و افراد صاحب نفوذ و تأثیرگذار در جامعه، خود اهل مطالعه و کتاب نیستند. درنتیجه دانشجو و دانش‌آموز با تأثیر‌پذیری از این افراد، مطالعه کردن را یاد نگرفته و اهل مطالعه نیستند. در ثانی؛ کتاب‌های تولید شده و حتی فضای کتاب‌فروشی‌ها ویژگی لازم برای جذب مخاطب امروزی را ندارد. این درحالی است که فرد براحتی می‌تواند مطالب مورد نیاز خود را توسط گوشی همراه جستوجو کرده و به آن دسترسی پیدا کند.»
جزوه‌خوانی و بریده‌خوانی به‌جای کتابخوانی
بریده‌خوانی در جامعه روز‌به‌روز گسترش پیدا می‌کند و این امر سبب درک سطحی و بعضاً نادرست از مطالب علمی و عمومی شده است. دکتر پویان در این زمینه معتقد است: «معضل اصلی این است که فرد با بریده خوانی به هدف مورد نیازش می‌رسد چراکه استادان بر اساس جزوات و نه کتاب، از دانشجو انتظار یادگیری دارند و این کار، معضل بریده خوانی را به همراه دارد. بریده خوانی مانع درک درست از مطلب می‌شود. همانگونه که اشاره شد، افراد تأثیرگذار ما، مطالعه بسیار اندکی دارند و درنتیجه دانشجو و نسلی را پرورش می‌دهند که به سوی مطالعه و درک صحیح مطالب نمی‌روند و به بریده‌خوانی بسنده می‌کنند.»
کتاب الکترونیکی و معضل سرانه پایین مطالعه
آیا نشر کتاب الکترونیکی که با ذائقه کنونی جامعه همسو است، می‌تواند به حل بحران سرانه مطالعه پایین جامعه کمک کند؟ مدیر مسئول انتشارات خانه زیست شناسی با طرح این پرسش، پاسخ می‌دهد: «با الکترونیکی شدن کتاب، معضل سرانه پایین مطالعه حل نخواهد شد و این امر تنها راهی است که ناشران را زنده نگه می‌دارد. درست است که ذائقه جامعه تغییر کرده، اما بسیاری از کتاب‌ها را نمی‌توان به مقتضای کاربرد، به‌صورت الکترونیکی ارائه داد. در همه جای دنیا، کتاب الکترونیکی و کتاب کاغذی در راستای یکدیگر تولید می‌شوند و ایبوک، الزاماً همان نسخه کاغذی نیست.»
پیشقدم بودن تکنولوژی از فرهنگ و معضل نشر غیر مجاز کتاب‌های الکترونیکی
اگر سری به وب‌سایت‌های مرتبط بزنیم، خواهیم دید که نسخه پی‌دی‌اف بسیاری از کتاب‌ها، اعم از علمی و دانشگاهی، عمومی و رمان، به‌صورت رایگان در دسترس قرار دارد. بسیاری از این کتاب‌ها بدون کسب اجازه از ناشر و به‌صورت غیرقانونی در اختیار عموم قرار گرفته است. دکتر پویان در زمینه تأمین امنیت فایل‌ها می‌گوید: «متأسفانه قانونگذاران ما در دنیای مجازی، قوانینی برای کتاب الکترونیکی وضع نکرده‌اند و پیش از آنکه قانونی در این زمینه وضع شود، تکنولوژی را وارد کرده‌اند. این آسیب بسیار بزرگی به کار نشر وارد آورده است. خود ما نیز به همین دلیل متحمل ضرر مالی فراوانی شده‌ایم.»
شکست ناشران از دنیای مجازی
همانگونه که گفته شد، بسیاری از ناشران به رغم آنکه شاهد تغییر ذائقه جامعه به سوی الکترونیکی شدن اطلاعات هستند، در ستیز با کتب الکترونیکی برآمده‌اند. مصطفی پویان در زمینه انتشار کتاب‌های الکترونیکی، هوشمند و صوتی معتقد است: «متأسفانه دیدگاه بسیاری از ناشران نسبت به نشر کتاب همچنان سنتی است و تا زمانی که متحمل آسیب جدی نشوند، حاضر به تغییر رویه نیستند. ما باید بپذیریم که از دنیای مجازی شکست خورده‌ایم و برای عبور از این وضعیت، به‌جای ستیز، باید از امکانات فضاهای مجازی بهره ببریم و تغییر رویه بدهیم. باید قبول کرد هرقدر دیرتر به فضای الکترونیکی و دنیای مجازی وارد شویم، هرقدر دیرتر تغییر رویه بدهیم، آسیب بیشتری خواهیم دید. لازم است ما در راستای نیازهای مردم و شیوه جدید زندگی، خدمات خود را ارائه دهیم. برای مثال در زمینه عمومی و رمان، کتاب‌های صوتی می‌تواند نقش بسزایی هم در بهبود وضعیت ناشران این بخش و هم سرانه مطالعه در کشور داشته باشد.»
وی در راستای فرهنگ‌سازی در زمینه تولید و مطالعه کتاب‌های الکترونیکی، سه اصل را مورد توجه قرار می‌دهد: «اول آنکه باید احساس نیاز به مطالعه در بین اقشار مختلف جامعه ایجاد شود. دومین قدم آن که زیرساخت‌های امنیتی برای ارائه این نوع کتاب ارائه شود و سومین قدم همسویی و در یک مسیر قرار گرفتن با جریانات و نیازهای جامعه است.»
عبور از استادان و معلمان
اما چگونه می‌توان کتاب‌های الکترونیک را در میان اقشار جامعه رواج داد و چه کسانی می‌توانند بهترین مبلغ این شیوه از نشر باشند؟ دکتر پویان در اینباره پاسخ می‌دهد: «مشکل اینجاست که معلمان و استادانی که از این کتاب‌ها استفاده کرده‌اند، به رغم استقبال از نشر کتاب‌های الکترونیکی و هوشمند، چندان آشنایی و توانایی استفاده از تکنولوژی روز را ندارند و نتوانسته‌اند فرهنگ و شیوه صحیح استفاده از این دست کتاب‌ها را در بین دانش‌آموزان و دانشجویان خود، رواج دهند. برای حل این معضل ما ناگزیر هستیم که از استادان و معلمان عبور کرده و مستقیم به سراغ نسل جدید، یعنی همان دانش‌آموزان و دانشجویان برویم. زمانی که این نسل به آن مرحله تأثیرگذاری و نفوذ در جامعه رسیدند، می‌توانند به جامعه آموزش بدهند. این معضل حل خواهد شد اما نیاز به زمان و شکیبایی ناشران دارد.»
این ناشر باسابقه کشورمان در خاتمه چشم‌انداز روشنی برای 10 سال آتی ناشران و سرانه مطالعه در کشور می‌بینند، مشروط بر آنکه ناشران تغییرات را بپذیرند، با آن همسو شوند و کار نشر را از نظر فنی به آن سویی تغییر دهند که نیازمند زندگی نوین در جامعه است.
کتاب صوتی راه‌حلی برای بهبود سرانه مطالعه
بسیاری از ما برای گذران زندگی، نیاز کار بیشتر داریم. بعضاً صحبت از شیفت دوم و سوم کاری می‌شود و قشر متوسط جامعه، عموماً زمان خود را به کسب درآمد بیشتر اختصاص می‌دهد. در این نوع زندگی پر تلاطم که حاصل تغییرات بنیادین در جامعه است، کتاب صوتی می‌تواند نقش بسزایی در بهبود سرانه مطالعه در کشور در بخش کتب عمومی داشته باشد چرا که از این محصول می‌توان در مسیر رفت و آمد یا در زمان‌های استراحت استفاده کرد.
راضیه هاشمی، ناشر کتاب‌های صوتی «ماه‌آوا» از پیشتازان این عرصه نوین در کشور است. وی در زمینه دلایل تولید کتاب صوتی و محتوای آن این گونه توضیح می‌دهد: «همانطور که شاهد هستیم، سرانه مطالعه پایین است و تمایل به خرید کتاب در این سال‌ها بسیار کم شده است. بنابراین باید به فکر چاره‌ای برای حل این معضل برمی آمدیم. راهکار ارائه شده ما تولید کتاب صوتی از روی نسخه های فیزیکی کتاب‌ها است.»
وی با اشاره به تغییر شیوه زندگی در جامعه امروز افزود: «می‌دانیم در عصر تکنولوژی قرار داریم و از سویی دیگر به‌دلیل آنکه افراد به مقتضای شیوه جدید زندگی، همواره در حال سفرهای درون شهری و برون شهری هستند، این فرصت و توانایی را ندارند که یک کتاب را همراه داشته باشند و در زمان تردد، آن‌را مطالعه کنند. بنابراین تصمیم گرفتیم که مقوله فرهنگی کتابخوانی را به کمک تکنولوژی، با زندگی عصر جدید تطبیق دهیم. از طرفی آن‌را با هزینه اندک در اختیار جامعه بگذاریم.»
مزایای کتاب‌های صوتی برای مخاطبان
کتاب صوتی، علاوه بر اینکه امکان استفاده در مکان‌های عمومی، بویژه در مسیرهای رفت و آمد را دارد، می‌تواند با افکت‌های صوتی، تأثیر بیشتری از محتوا را بر مخاطب بگذارد.
راضیه هاشمی در این مورد می‌گوید: «کتاب صوتی علاوه بر بالا بردن سرانه مطالعه، از طریق قطع کمتر درخت و تولید کاغذ، به محیط زیست نیز کمک می‌کند. البته این روند به این معنی نیست که کتاب کاغذی از دور خارج شود، بلکه با این عمل، تعداد موضوعات در نشر کتاب‌های کاغذی افزایش یافته اما شمارگان ها کمتر خواهد شد و این اقدام کمک به رونق کتابخانه‌ها می‌کند. برای مثال: فرد برای تهیه یک کتاب، الزاماً آن را خریداری نمی‌کند، بلکه از کتابخانه‌ها امانت می‌گیرد و در کنار آن از نسخه صوتی کتاب نیز بهره می‌برد. البته در چنین شرایطی، دولت می‌بایست کتابخانه‌های بیشتری را تأسیس کند که تمام افراد جامعه و نه تنها افرادی خاص، بتوانند از این کتابخانه‌ها براحتی استفاده کنند.»
وی می‌افزاید: «یکی دیگر از ویژگی کتاب صوتی این است که دسترسی به آن آسان و گستردگی انتخاب آن، از طریق کتابخانه‌های صوتی راحت است و در وقت و هزینه افراد صرفه‌جویی می‌شود. از دیگر مزایای کتاب صوتی، قابلیت فروش بالای آن است. از آنجا که افراد هزینه بسیار کمتری نسبت به خرید کتاب کاغذی می‌کنند، می‌توانند چندین موضوع مختلف کتاب صوتی را با قیمت تمام شده یک کتاب تهیه کنند و این امر کمک به افزایش سرانه مطالعه در کشور می‌کند.»
بارقه‌ای از امید در تغییر موضع ناشران
همانطور که گفته شد، بسیاری از ناشران نسبت به کتاب‌های الکترونیکی و صوتی، موضع مناسبی ندارند. راضیه هاشمی در این باره می‌گوید: «در حال حاضر ناشران به سوی تولید کتب صوتی تمایل پیدا کرده‌اند و آن گارد پیشین را نسبت به این شیوه از نشر رفته رفته کنار گذاشته‌اند. زیرا شاهد مزایای این کتاب‌ها هستند و دریافته‌اند که کتاب صوتی از اعتبار کتاب کاغذی کم نکرده، بلکه بر اعتبار آن افزوده است. ما شاهد هستیم که افراد پس از گوش دادن به کتاب صوتی تمایل بیشتری به خرید نسخه کاغذی آن پیدا می‌کنند.»
قابلیت نشر کتاب‌های صوتی در تمام زمینه‌ها
یکی از ویژگی‌های کتاب صوتی امکان ورود به تمامی حوزه‌های نشر است. خانم هاشمی در این باره توضیح می‌دهد: «تمامی طیف‌های کتاب، این قابلیت را دارند که به کتاب صوتی تبدیل شوند. از جمله کتاب‌های کودک، کتاب‌های شعر، داستانی و ادبیات. همچنین کتاب‌های علمی که مخاطبان خاص خود را دارند، از طریق صوتی شدن، این قابلیت را پیدا می‌کنند که مورد توجه عموم نیز قرار بگیرند. البته باید درنظر داشت، برای حفظ اعتبار نسخه کاغذی کتاب‌های علمی، باید خلاصه‌ای از این کتب را تبدیل به نسخه صوتی کرد و این امر تنها با حضور و نظر متخصصان در حوزه علمی مربوطه امکان‌پذیر است.»
وی در ادامه تأکید می‌کند: «کتاب صوتی می‌تواند جامعه را دوباره به‌سوی فرهنگ کتابخوانی بازگرداند، اما همواره نیاز به نسخه فیزیکی کتاب، وجود دارد. کتاب صوتی تنها در کنار کتاب فیزیکی رشد می‌کند و جایگزین آن نخواهد شد.»
نبود نظارت بر نشر غیرقانونی کتاب صوتی
کتاب صوتی نیز با مشکلات مخصوص به‌خود روبه‌رو است. یکی از این مشکلات، کپی‌های غیر قانونی است. همانگونه که کتاب‌های الکترونیکی به‌دلیل نبود قانون حق چاپ و تکثیر در زمینه نشر در فضای مجازی، دچار مسأله انتشار غیرقانونی شده است، کتاب صوتی نیز از این معضل مستثنی نیست. مدیر نشر ماه آوا درباره این معضل توضیح می‌دهد: «سایت‌ها و کانال‌های تلگرامی بسیاری وجود دارند که کتاب صوتی را از سایت‌های قانونی خریداری کرده و در سایت‌ها و کانال‌های خود، به‌صورت رایگان برای جذب کاربر نشر می‌دهند. این اقدام نه‌تنها به ناشران کتاب صوتی آسیب می‌زند بلکه به ناشر، نویسنده یا مترجم این کتاب‌ها نیز ضرر مالی وارد می‌کند. فرهنگ مطالعه صحیح و قانونی باید در بین اقشار مختلف جامعه نهادینه شود که دولت می‌تواند نقش مؤثری در این زمینه داشته باشد.»
هاشمی برای جلوگیری از نشر غیرقانونی کتاب صوتی در فضای مجازی پیشنهاد می‌کند: «لازم است وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، همانگونه که به سختی مجوز تولید کتاب صوتی را به ناشران می‌دهد، در زمینه تأمین امنیت آن در فضای مجازی نیز با اعمال قانون حق چاپ و تکثیر، تلاش کند و پیگیر مجرمان باشد. از طرفی، پلیس فتا می‌تواند با پیگیری کانال‌هایی که بیش از 3هزار کاربر دارند، به این مسأله دست یابد که این کانال‌ها از چه طریقی، اقدام به جذب کاربر کرده‌اند چراکه یکی از راه‌های جذب کاربر، نشر رایگان و البته غیرقانونی کتاب‌های صوتی است که ما و همکاران ما با زحمت بسیار و کاملاً قانونی اقدام به تولید آن کرده‌ایم.»
هاشمی در خاتمه در پاسخ به این پرسش که چه چشم‌اندازی برای سال‌های آتی در زمینه نشر کتاب صوتی، الکترونیکی و کاغذی و نیز سرانه مطالعه در کشور پیش‌بینی می‌کند، می‌گوید: «امیدوارم اوضاع بهتر شود. متأسفانه این یک معضل ریشه‌ای است که تکنولوژی، پیش از فرهنگ‌سازی وارد جامعه شده است. کتاب صوتی می‌تواند تا حدی به حل این معضل کمک کند چراکه این دست از کتاب‌ها، همسو با شیوه زندگی امروز است و جامعه بخوبی توانسته با آن ارتباط برقرار کند و بر اساس آمار فروش کتاب‌های صوتی می‌توان نتیجه گرفت که قدمی در راستای بازگرداندن جامعه به سوی فرهنگ کتابخوانی برداشته شده است.»
منبع: روزنامه ایران/ ۲۲ اردیبهشت ۹۷
