محمد هاشمی رفسنجانی، به روایت چالش‌ها و فرصت‌های صداوسیمایی پرداخت که در دهه ۶۰ و ابتدای دهه ۷۰ ریاست آن را برعهده داشته است؛ از جمله پخش «اعترافات سیاسی» که می‌گوید خلاف نظر امام خمینی (ره) بوده است.
دیدارنیوز: درجه هوا بالاست و همگان به دنبال سایه برای پناه گرفتن از تابش مستقیم نور خورشید هستند مانند وضعیت سیاسی کشور که در این روز‌ها خالی شده و فعالیت‌های سیاسی رونق ندارد.
چنین روز‌هایی بهترین فرصت برای بازخوانی خاطرات مسئولان و بیان ناگفته‌های آنهاست. در این راستا محمد هاشمی رفسنجانی به روایت چالش‌ها و فرصت‌های صداوسیمایی پرداخت که در دهه ۶۰ و ابتدای دهه ۷۰ ریاست آن را برعهده داشته است. در سال‌هایی که فرمان صداوسیما در دست هاشمی بود، اتفاقات مهمی در کشور رخ داد و او توانست بدون ایجاد چالش میان گروه‌های موجود در کشور، بزرگ‌ترین و فراگیرترین رسانه کشور را مدیریت کند.
محمد هاشمی ضمن بازخوانی اتفاقات دوران مسئولیتش در صدا و سیما به ارائه راهکار‌هایی به مدیران فعلی پرداخت که در ادامه می‌خوانید.
رکورددار سال‌های مدیریـــت صداوسیما هستید و قبل ازآن هم پست مهمی در اختیارتان بود. چه شد در این جایگاه حاضر شدید؟
مدیریت من در صداوسیما از مرداد ۱۳۶۰ تا ۲۵ بهمن ۱۳۷۲ بود و ۱۳ سال در این مسئولیت حضور داشتم. پیش از مدیریت صداوسیما هم معاون نخست وزیر وقت یعنی شهید رجایی بودم. در خاطرم هست در عصر پنج‌شنبه‌ای، از شورای سرپرستی دفترم آمدند تا از من برای پذیرفتن ریاست صداوسیما دعوت کنند. به آن‌ها گفتم اجازه دهید تا با امام (ره) مشورت کنم، نظر ایشان را بدانم و سپس نظر بدهم، اما بعد از اینکه از نزد من رفتند، ساعت ۸ و نیم شب حکم ریاستم بر صداوسیما از این رسانه قرائت شد. روز شنبه به خدمت امام (ره) رفتم و به ایشان عرض کردم «هدف من این بوده که پیش از اتخاذ تصمیمی از شما اجازه بگیرم، اما در برابر عمل انجام شده قرار گرفتم. شما رهنمودهای‌تان را به من بفرمائید.» امام (ره) ۵ نکته درباره صدا و سیما فرمودند. نکته اول اینکه صداوسیما، صدای اسلام است بنابراین باید اندیشه‌های اسلامی را مطابق با اخلاق اسلامی و ارزش‌های اسلامی تبلیغ کند. دومین نکته این بود که صدا و سیما متعلق به همه مردم است و متعلق به شرکت سهامی یا قشر خاصی نیست بنابراین باید مسائل مردم را در نظر بگیرد. سومین نکته این بود که باید مطالب آموزنده از این رسانه پخش شود و بدآموزی نداشته باشد. چهارمین نکته درباره کارکنان صداوسیما بود که ضد نظام نباشند. امام در این بخش جمله معروفی دارند که «صدا و سیما دانشگاه عمومی است» این رهنمود‌های امام برای ما بسیار ارزشمند و راهگشا بود.
در آن برهه گروه‌های زیادی در کشور فعال بودند و مدیریت آن‌ها آسان نبود.
بله. همان‌طور است که اشاره کردید. در اوایل انقلاب، عناوین اصلاح‌طلب و اصولگرا وجود نداشت و به اسم خط ۱، ۲ و ۳ بودند.
کدام گـــــرایش بر سمت و سوی صداوسیما غلبه داشت؟
در برنامه‌های گفتگو، خبر و برنامه‌های سیاسی اهمیت نداشت که طرف مقابل متعلق به چه جناح یا گروهی است بلکه مطلبی که عنوان می‌کرد، دارای اهمیت بود. در این مطالب علاوه بر اینکه باید در چارچوب فرمایشات امام (ره) و به دور از انحراف و بدآموزی مطرح بود باید آموزنده بودن و در راستای اخلاق اسلامی بودن هم مورد توجه قرار می‌گرفت. در برنامه‌های تولیدی مانند فیلم و سریال و... سعی می‌کردیم، سریال مشکلی در جامعه و قشری از جامعه را حل کند و راهکار نشان دهد. در آنجا هم به لحاظ دکور و دکوپاژ و لباس و این مسائل سعی می‌کردیم تبلیغ کننده برای قشر خاصی نبوده و اشرافی‌گری نداشته باشیم برخلاف امروز بود که می‌بینید بسیاری از آگهی‌ها و برنامه‌های تبلیغاتی صدا و سیما، ترویج اشرافی گرایی، ریخت و پاش‌های غیرمتعارف و خارج از اصول اسلام است و در زمان حضورم در صداوسیما سعی شد تا رهنمود‌های امام اجرا شود بنابراین ما علیه فرد یا جریانی نبودیم که بخواهد از ما دلخور شود یا شکایتی کند. امام (ره) درباره برنامه‌های سیاسی تلویزیون به ندرت اظهار نظر می‌کردند. آن زمان ما در صداوسیما یک شورای سیاسی داشتیم که این شورا متشکل از ۱۵ نفر از نمایندگان مختلف نهاد‌ها مثل وزارت اطلاعات، قوه قضائیه، قوه مجریه، احزاب و روزنامه‌نگاران بود که بحث‌های سیاسی در رابطه با برنامه‌های تلویزیونی در این شورا مطرح می‌شد و هیچ‌وقت هم مشکلی نداشت. هیچ‌گاه ما را در رابطه با مسائل سیاسی برنامه‌ها منع نمی‌کردند، به غیر از یک مورد که آن هم در زمان ریاست من نبود.
سریال‌های صداوسیما در دوران شما با امروز تفاوت کرده است. به عنوان نمونه مردم در گذشته برای مشاهده سریال‌ها اشتیاق داشتند، اما اکنون سریال‌هایی مانند گاندو ساخته و پخش می‌شود که دلخوری بخشی از جامعه را به دنبال داشت. ایده‌هایی مانند ساخت سریال‌های سیاسی در زمان مدیریت شما مطرح نبود یا حفظ مخاطب برایتان مهم بود؟
طبیعی بود که تمایلی به سیاسی کاری در صدا وسیما نداشتیم چراکه برخلاف رهنمود‌های امام بود. در شب‌های دوشنبه سریال‌های ایرانی تولید خودمان را پخش می‌کردیم که حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد جامعه مخاطبش بودند. خیابان‌ها در ساعت ۹ یا ۱۰ شب یعنی زمان پخش سریال خلوت می‌شد و مردم راضی بودند و تشکر می‌کردند. در سریال‌هایی که پخش می‌کردیم به نوعی آموزش داده می‌شد یا باعث رفع مشکلی بود به عنوان نمونه در سریال‌های اجتماعی مثل «سایه همسایه» رفتار اجتماعی، رفتار همسایگی و خانوادگی آموزش داده می‌شد.
بعضی از سریال‌ها هم مثل اوشین برایتان دردسر شد!
دردسر زیادی برای سریال اوشین ایجاد نشد. این سریال را از ژاپن خریدیم و در ایران دوبله کردیم. تغییرات زیادی در سریال داده شد که مناسب با فرهنگ ایرانی باشد. خانم اوشین یک معلم کوشا در سریال بود، اما در ورژن اصلی نقش او متفاوت بود. در آن مقطع از خانمی پرسیده بودند الگوی شما کیست؟ آن دختر خانم هم گفته بود که «الگوی من اوشین است» امام خمینی (ره) این مصاحبه را شنیده بودند و دستور دادند اگر قصد توهین داشته، مجازات شود. دادستان چند نفر از همکاران ما را دستگیر کردند در نامه‌ای به امام نوشتم «من مقصر هستم و اگر قرار است کسی مجازات شود من هستم. اگر همکاران ما را مجازات کنید، من نمی‌توانم صدا و سیما را اداره کنم» امام گفتند شما بنویسید من عفو می‌کنم. من نامه نوشتم و خدمت ایشان دادم و امام عفو کردند. همکاران بازداشتی را به زندان نبرده بودند، در همان دفتر رئیس زندان بودند که با میوه‌ها و شام از آن‌ها پذیرایی کرده بودند تا اینکه روز بعد آزاد شدند.
سریال اشک تمساح هم در زمان شما پخش شد؟
ماجرای اشک تمساح هم درباره یک زوج سلطنت‌طلب بود که زندگی مخفیانه‌ای در ایران داشتند و در یک اتاق زن و مرد با یکدیگر صحبت می‌کردند. بازیگر زن به دلیل اینکه نقش سلطنت‌طلب را بازی می‌کرد، هیچ حجابی نداشت. آن‌ها بر سر یک میز غذاخوری می‌نشستند و با هم صحبت می‌کردند. علیه این صحنه‌ها در نماز جمعه تهران یک تومار نوشتند که اشک تمساح، اشک مومنین را درآورد و پانزده هزار نفر امضا کردند. روزنامه کیهان هم نوشت ۱۵ هزار نمازگزار از صدا و سیما خواستار توقف این سریال ۱۳ قسمتی شدند. من خدمت امام رفتم، از ایشان کسب تکلیف کردم که امام فرمودند لیبرال‌ها، تومارنویسان را هم فریب داده‌اند و امام (ره) همچنین گفتند از من سوال کن و بنویس و من جواب می‌دهم. من مطالبی را نوشتم و امام (ره) یک جواب دادند. «باسمه‌تعالی. نظر نمودن به این قبیل فیلم‌ها نمایشنامه‌ها هیچ یک اشکال شرعی ندارد و بسیاری از آن‌ها آموزنده است و پخش آن‌ها نیز اشکالی ندارد. همین‌طور فیلم‌های ورزشی همین‌طور آهنگ‌ها اکثرا بی‌اشکال است. گاهی خلاف به‌طور نادر دیده می‌شود که باید بیشتر مواظبت کرد لکن دو نکته باید مراعات شود اول آنکه کسانی که گریم می‌کنند باید محرم باشند و اجنبی حرام است چنین کاری را انجام دهد دوم آنکه بینندگان از روی شهوت نظر نکنند. روح‌ا... موسوی خمینی.»
مشکل حجاب زنان سریال هم حل شد؟
به دلیل اینکه سریال اشک تمساح برای خارج نشینان بود، از امام پرسیدم که آیا در برنامه‌های صدا و سیما پخش این سریال خلاف شرع بوده یا خیر. امام جواب دادند که تمام برنامه‌ها آموزنده و بدون اشکال است و خلاف به‌طور نادر دیده می‌شود ولی باید به دو نکته توجه کرد. نکته اول این بود که اجنبی گریم نکند و نکته دوم این بود که بیننده از آن شهوت و لذت نبرد. رفتیم خدمت امام و پرسیدیم اینکه فرمودید اجنبی گریم نکند یعنی چه و ایشان فرمودند تذکر به این بود که شما اگر بازیگر خانم دارید، ولی گریمور زن ندارید یا بازیگر مرد دارید ولی گریمور مرد ندارید، خلاف شرع است، اما اگر گریمور‌ها محرم باشند، اشکالی ندارد.
سریال پائیز صحرا هم مشکل حجاب داشت.
سریال پائیز صحرا را ساختیم. در پائیز صحرا مقداری خشونت و مقداری هم بی‌حجابی بود ولی امام گفتند این سریال آموزنده است و ایرادی به فیلم نگرفتند که بگویند خلاف شرع است. موضوعات سیاسی را مدنظر داشتیم و رعایت می‌کردیم.
پس با پشتوانه امام به اداره صداوسیما پرداختید.
رابطه امام (ره) با تلویزیون خیلی خوب بود. امام (ره) برنامه‌ها را می‌دیدند و دقت خیلی زیادی داشتند و گاهی تذکر می‌دادند. اظهارات و فرمایشات امام بسیار موثر و تاثیر‌گذار بود. سالگرد امیرکبیر برنامه نداشتیم و در آن زمان از نظر برنامه‌سازی در مضیقه بودیم. سریالی با عنوان سلطان صاحبقران در زمان شاه ساخته بودند که داستان زندگی امیرکبیر و ناصرالدین شاه بود. در این سریال صحنه‌ای بود که همسر امیرکبیر هنرپیشه معروف و خوش سیمایی بود، وقتی امیرکبیر را شهید کردند، گریه می‌کرد و اشک از چشم‌هایش به پایین می‌آمد که صحنه بسیار زیبایی را ساخته بود. امام من را خواستند و فرمودند امیرکبیر چنین همسری داشته است که شما این چهره را برایش ساخته‌اید؟ امام به نکات ریز توجه می‌کردند و تذکر می‌دادند که اگر موردی بود اصلاح کنیم. پرسیدم خلاف شرع است ایشان گفتند مقدسین ایراد می‌گیرند. این‌ها مسائلی بود که ما در آن دوران در صدا و سیما داشتیم.
اعترافات تلویزیونی متهمان سیاسی در دوران مدیریت شما نبود؟
خیر. در مواردی مثلا از آقای شریعتمداری آن دوران وزیر اطلاعات بود، مصاحبه از ایشان گرفته بودند و این مصاحبه را پخش کردند که بعد از مصاحبه می‌خواستیم، برنامه سازی کنیم، اما امام فرمودند همان مصاحبه کافی است و در زمینه اخبار اعترافات زندانیان یا... در این زمینه فعال نبودیم.
پس امام مخالف پخش بودند.
بله امام مخالف بودند.
در حال حاضر مردم نسبت به وضعیت معیشتی ناراضی هستند. در زمان شما هم جنگ و مشکلات اقتصادی بود. این دو مقطع را مقایسه کنید.
صدا و سیمای الان با آن دوران بسیار تفاوت دارد به این دلیل که آن دوران ما دو کانال تلویزیونی داشتیم که اواخر سه کانال شد. این شبکه‌ها برنامه ۲۴ ساعته نداشتند و فقط چند ساعت در روز برنامه پخش می‌شد مثلا بعدازظهر ساعت ۴ شروع می‌شد تا ۱۲ شب ولی الان صدا و سیما بیشتر از ۲۰ کانال موضوعی دارد که برخی از آن‌ها شبانه‌روزی فعالیت می‌کنند. ارزیابی از این موضوع در حال حاضر بسیار مشکل است، چون باید در آن موضوع اشراف داشت تا خطایی در آن ایجاد نشود.
منظور من جهت گیری صداوسیما در مواجهه با مشکلات اقتصادی جامعه است؟
اکنون صدا و سیما کانال‌های عمومی و موضوعی دارد که اخبار جهت گیری آن‌ها بیشتر در جهت حمایت از دولت است. صداوسیما باید در جهت مردم باشد و مسائل و مشکلات مردم را آن گونه که است منعکس کند نه اینکه گزارشی تهیه و تاکید کند مثلا این جنس با این قیمت پایین عرضه شده است، اما وقتی من برای خرید همان جنس اقدام می‌کنم با قیمت بالایی مواجه می‌شوم. اکنون تنها برداشتی که از شبکه سراسری و اخبار صدا سیما می‌شود این است که جنبه حمایتی از دولت دارد و درباره مجلس هم اینگونه عمل می‌کند نکات ضعف را نمی‌گوید. اگر صدا و سیما بخواهد خودش را اصلاح کند باید در جهت مردم باشد.
مطهره شفیعی - آرمان ملی
