بازخوانی نخستین معاهده حسن همجواری در منطقه

دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: تاریخ روابط سیاسی ایران و ترکیه آکنده از فراز و فرود‌های تلخ وشیرین است که شنبه سالروز یکی از خاطره انگیزترین آنهاست. ۱۸ تیرماه ۱۳۱۶ شمسی برابر با ۹ جولای ۱۹۳۷ میلادی وزرای خارجه ایران، ترکیه، افغانستان و عراق پیمان مودت شرق را در کاخ سعد آباد امضا کردند. معاهده حسن همجواری در منطقه‌ای که طوفان جنگ جهانی اول را  از سرگذرانده و در راه استقلال و مدرنیته گام بر می‌داشت. هرچند رضا شاه و آتاتورک به عنوان پیشگامان این تغییرات از سال‌ها قبل با امضا پیمان‌های دو جانبه، تهران و آنکارا را در مسیر آشتی قرار داده بودند. روابط گرمی که آتش افروزی هیتلر در جنگ جهانی دوم سرنوشتش را به مسیری دیگر برد. از سعد آباد تا توپکاپی این هفته به علل وجودی توافق سعدآباد می‌پردازد.

***

- ترکیه، صلح در درون، صلح در بیرون: یکی از اصلی‌ترین پایه‌های سیاست خارجه ترکیه در دوران آتاتورک کاهش تنش با همسایگان بود. تجربه تلخ جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراطوری عثمانی به دلیل اتحاد با آلمان چنان ضربه‌ای به قوه تصمیم‌گیری رهبران جمهوری وارد کرده بود که مجلس کبیر و دولت به شدت از درگیری تازه در مرز‌ها هراس داشتند. میلیون‌ها کشته و زخمی، جدا شدن بخش مهمی از سرزمین و اشغال استانبول، تنها قسمتی از نتایج فاجعه بار ورود امپراطوری عثمانی به دعوای غول‌های اروپا بود؛ بنابراین پس از برآمدن آتاتورک، صلح با جهان به راهبرد اصلی ترکیه در سیاست خارجه مبدل شد. جمهوری تازه تاسیس در طول یک دهه پیمان‌های فراوانی با قدرت اروپایی، روسیه و یونان منعقد کرد و پس از سفر رضا شاه به ترکیه پایه‌های معاهده شرق بنا گذاشته شد. چه آنکه ترکیه و عراق در سال ۱۹۳۶ عهدنامه مودت خود را پس از یک دهه تمدید کردند و روابط قاهره و آنکارا روز به روز بهتر میشد. در واقع مردان آناتولی با تجربه پانصد سال لشکرکشی به سه قاره عالم دیگر توان و انگیزه کافی برای جنگیدن را از کف داده بودند و راهبرد صلح در درون، صلح در بیرون، زاییده همین شرایط تازه بود.

فایل صوتی این مطلب را اینجا بشنوید

- ایران، امنیت پیش نیاز توسعه: درباره انگیزه ها، اهداف و نتایج معاهده سعد آباد در ایران نظر‌ها بسیار متفاوت است. به هرحال با سقوط حکومت پهلوی به سختی بتوان نگاهی مستقل درباره سال‌های زمام‌داری‌شان یافت. اما با بررسی اولویت‌های رضا شاه در آن دوران می‌توان به اهمیت سامان دادن به مسائل داخلی کشور پی برد. به گواه تاریخ، ایران دوران قاجار حتی، چون یک واحد سیاسی مستقل هم اداره نمیشد و بازسازی زیر ساخت‌های کشوری پهناور، چند قومی و فقیر، انرژی فراوانی از دولت می‌گرفت؛ بنابراین رضاخان که ارتش تازه تاسیس خود را برای ثبات امور داخلی احتیاج داشت پیش نیاز توسعه را در ایجاد امنیت می‌دید. یکی از مهم‌ترین مسائل امنیتی منطقه هم در آن دوران، جنگ‌های استقلال طلبانه اقوام کرد به رهبری شیخ سعید بود. این گروه‌ها علی رغم سرکوب شدید آتاتورک و اعدام رهبرشان در دهه بیست همچنان به تحرکات نظامی خود در مرز‌های مشترک ایران، عراق و ترکیه ادامه داده و دولت‌ها هم به فراخور موقعیت از این اعتراضات در جهت منافع خود سود می‌بردند. استقرار برخی از این مخالفان مسلح ترکیه در کوه‌های آرارات و مشکلات مرزی ایران و ترکیه برای سرکوب آن‌ها نمونه‌ای از اختلافات است. یکی از اهداف اصلی معاهده سعد آباد رفع نگرانی از تجهیز، پشتیبانی و پناه دادن اقوام کرد در مرز‌های پهناور غرب بود.

- کار، کار انگلیسی هاست؟!: اکثر تحلیل‌ها بر نقش برجسته انگلیس در ایجاد توافق سعدآباد تاکید دارد. رشد پردامنه جریان‌های چپ در کشور‌های منطقه، انگلستان را نسبت به نفوذ کمونیسم  به حیاط خلوتش در خاورمیانه به هراس انداخت. به هرحال رهبران لندن نمی‌خواستند مرز سرزمین شورا‌ها تا چاه‌های نفت خلیج فارس کشیده شود و در این میان زمینه‌های نزدیکی همسایگان را فراهم کردند. البته نباید از یاد برد که آنکارا طبق توافق ۱۹۲۹ هیچ قرارداد بین الملی را بدون موافقت مسکو نمی‌توانست امضا کند. چه آنکه وزارت خارجه ترکیه دو سال قبل از توافق سعدآباد مفاد اصلی آن را به اطلاع شوروی رسانده و آن‌ها نیز موافقت خود را با حضور ترکیه اعلام کرده بودند؛ بنابراین اگر چه انگلستان از توافق سعدآباد سود برد، اما معرفی لندن به عنوان معمار این معاهده بیش از یک تحلیل سیاسی نوعی انتقام تاریخی از رضاه شاه به نظر می‌رسد. زیرا به هرحال پیمان سعدآباد نخستین معاهده حسن همجواری کشور‌های خاورمیانه است و نمی‌توان با اسید هم این واقعیت را از تاریخ پاک کرد.

***

هنوز دوره پنج سال اول این توافق فرا نرسیده بود که شعله‌های جنگ جهانی دوم معادلات را بهم زد. ایران توسط متفقین اشغال و پیمان سعد آباد بی اثر شد. اما سخنان توفیک رشتو بیگ وزیر خارجه ترکیه در سعد آباد پس از ۸۵ سال همچنان آرزوی دست نیافتنی خاورمیانه است:. "اگر ما از جنگ بیزاریم برای آن نیست که از جنگ وحشت داریم بلکه معتقدیم که این چاره تا کنون هیچ مشکلی را حل نکرده است."

*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه