برجام در بن‌بست

دیدارنیوز: بیش از یک‌سال از آغاز ماراتن احیای برجام در وین با نقش‌آفرینی ایران، کشور‌های باقیمانده در برجام (روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) به علاوه ایالات متحده می‌گذرد. در حالی که در فروردین ماه ۱۴۰۰ با توجه به اراده سیاسی کشور‌های حاضر در پایتخت اتریش برای احیای برجام به نظر می‌رسید که توافق هسته‌ای مصوب جولای ۲۰۱۵ (مرداد ۱۳۹۴) به زودی به مسیر اجرا بازگردد، در فروردین ماه ۱۴۰۱ می‌توان گفت که احیای برجام به شکل اولیه آن اندک‌اندک به معجزه شبیه خواهد بود.

در ۶ ماه گذشته، علی باقری، معاون سیاسی وزیر خارجه در قالب دوره‌های ششم و هفتم مذاکره بار‌ها و بار‌ها در هتل کوبرگ وین مقابل مذاکره‌کنندگان ۱+۴ نشست و همزمان از طریق انریکه مورا، معاون هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیام‌های مکتوبی را با رابرت مالی، رییس هیات مذاکره‌کننده ایالات متحده رد و بدل کرد.

در این بازه زمانی ۶ ماهه، مذاکرات مقاطع خطرناکی را پشت سر گذاشت که هر کدام از آن‌ها می‌توانست جرقه پایان برجام و آغاز بحرانی دیگر را رقم بزند. از تعلل سه ماهه ایران برای بازگشت به میز مذاکره تا تصمیم اولیه هیات مذاکره‌کننده ایرانی برای از سرگیری مذاکرات احیای برجام از خانه نخست و نه ادامه دادن ششمین دور رایزنی‌ها، از بخت‌آزمایی چندباره غرب برای توسعه دامنه مذاکرات به مسائل غیربرجامی تا درخواست اولیه ایران برای رفع همه تحریم‌ها به شمول هسته‌ای و غیرآن، از سایه سنگین اختلاف‌های پادمانی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تا درخواست‌های فرابرجامی مسکو در سایه حمله نظامی روسیه به اوکراین و البته تلاش مداوم ایالات متحده برای حفظ سرمایه سیاسی دولت دموکرات جو بایدن در فاصله زمانی دو ساله تا انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴. در نهایت قطار مذاکرات در اسفندماه ۱۴۰۰ در ایستگاهی متوقف شد که به گواه مذاکره‌کنندگان ایرانی و طرف مقابل، تعداد اختلاف‌های باقیمانده به کمتر از انگشتان یک دست رسید.

هرچند که طرف ایرانی می‌گوید بحث اخذ تضمین از ایالات متحده، جنس تحریم‌های لغو شده و اصرار واشنگتن برای حفظ نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در لیست گروه‌های به اصطلاح حامی تروریست ایالات متحده در زمره اختلاف‌های باقیمانده هستند، اما به نظر می‌رسد که برای دو مورد نخست فرمول‌های مشخص و به تایید رسیده‌ای وجود داشته و تنها اختلاف باقیمانده میان تهران و واشنگتن، حذف یا حفظ نام سپاه پاسداران ایران در لیست گروه‌های تروریستی ایالات متحده (FTO) باشد. مساله‌ای که به گواه کارشناسان، راه‌حل‌های چندانی برای آن وجود ندارد و وابسته به یک تصمیم سیاسی در تهران یا واشنگتن است.

در حالی که هیات‌های مذاکره‌کننده ایران و ایالات متحده از گفت‌وگوی مستقیم سر باز می‌زنند انریکه مورا با سفر به تهران و واشنگتن تلاش کرد به راه‌حل مرضی‌الطرفینی برای خروج روند احیای برجام از بن‌بست دست پیدا کند که ظاهرا با تصمیم جدید واشنگتن این پروسه هم مسکوت مانده است. در حالی که سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران در نخستین نشست خبری سال ۱۴۰۱ با اشاره به ارسال ابتکار جدید ایران در قالب پیام مکتوب سربسته به واشنگتن و توسط انریکه مورا، خبر داد که طرف امریکایی هنوز پاسخی به این طرح تهران نداده، روز گذشته لورا روزن، روزنامه‌نگار امریکایی در خبرنامه خود به نام «دیپلماتیک» به نقل از منابع آگاه امریکایی اعلام کرد که دولت امریکا تصمیم جدیدی گرفته مبنی بر آنکه فعلا پیشنهاد جدیدی به ایران ارایه نکند. در بخشی از این گزارش به نقل از یک منبع نزدیک به مذاکرات نوشته شده است: ظاهرا دولت بایدن تصمیم گرفته است که در مقابل پیشنهاد ایران، پیشنهاد جدیدی را که حاوی ایده‌هایی برای چگونگی حل و فصل آخرین موضوعات باقیمانده برای احیای برجام است، به تهران ارسال نکند.

یکی از مقامات ارشد دولت ایالات متحده در پاسخ به سوالی در این باره، طفره رفت و گفت که آن‌ها در ملاء عام مذاکره نخواهند کرد. براساس ترجمه سایت انتخاب از این گزارش، این مقام ارشد دولت به لورا روزن گفت: «رییس‌جمهور روشن کرده است که آنچه به نفع امنیت ایالات متحده است، انجام خواهد داد و مسوولیت واقعا در این مرحله بر عهده ایران است، به ویژه در این موضوع.»

در ادامه این گزارش علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران می‌گوید: فضای سیاسی برای ارایه یک پیشنهاد جدید در چند هفته گذشته به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. این بدان معناست که ایران یا به توافق می‌رسد و سپاه در لیست FTO باقی می‌ماند یا توافقی نخواهد داشت. من همچنین بعید می‌دانم که ایران در این زمینه تسلیم شود. علی واعظ در بخش دیگری از گفتگو با لورا روزن می‌گوید از اینکه دولت امریکا راه‌حل میانی احتمالی مثل حذف سپاه از لیست و قراردادن سپاه قدس در لیست FTO را در نظر نمی‌گیرد، ناامید است.

یک منبع نزدیک به مذاکرات نیز به لورا روزن گفت: «من فکر می‌کنم این بخش سیاسی دولت است که تمایلی به پرداخت هزینه ندارد و از هزینه‌های استراتژیک میان‌مدت و بلندمدت سیاسی و درازمدت فروپاشی برجام آگاه نیست.»

خط قرمزی که پاک نمی‌شود
آیا اصرار ایالات متحده بر حفظ نام سپاه پاسداران پاسداران در لیست گروه‌های حامی تروریست می‌تواند یک‌سال مذاکره را به شکست کشانده و برجام را از اغمایی طولانی به آن سوی خط پایان و مرگ قطعی بکشاند؟ استدلال قانونگذاران دموکرات و جمهوری‌خواه موافق این موضع کاخ سفید این است که هرچند دونالد ترامپ، رییس‌جمهور پیشین ایالات متحده پس از خروج از برجام و به عنوان بخشی از سیاست فشار حداکثری نام سپاه را در لیست گروه‌های تروریستی وزارت خارجه قرار داد، اما این تحریم ارتباطی به مسائل هسته‌ای ایران نداشته و دلیل آن در فعالیت‌های ضد امریکایی سپاه به خصوص شاخه برون مرزی آن در منطقه ریشه دارد. بر پایه این استدلال آنچه در وین می‌گذرد تلاش برای احیای برجام است که صرفا طبق توافق طرفین از ابتدا اختلاف‌ها و تحریم‌های مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای ایران را موضوع مذاکره قرار داده بود.

از سوی دیگر، این مساله به خط قرمز جمهوری‌خواهان مخالف احیای برجام تبدیل شده و جو بایدن نگران هزینه‌های سیاسی ناشی از حذف نام سپاه از لیست فوق در داخل و تاثیر آن بر انتخابات پیش‌رو است. بایدن در دو سال گذشته در حوزه سیاست خارجی نه تنها توفیق قابل توجهی را به اسم خود سند نزده، بلکه افتضاح خروج ایالات متحده از افغانستان و پس از آن دست و پنجه نرم کردن با تبعات سیاسی و اقتصادی جنگ روسیه به پاشنه‌های آشیل دولت نخست او تبدیل شده است. در حالی که پیروزی در احیای برجام با ژست کنترل برنامه هسته‌ای پیش رونده ایران با استفاده از دیپلماسی می‌تواند امتیازی برای بایدن در حوزه سیاست خارجی باشد، اما درجه این امتیاز به جزییات نحوه احیای برجام بستگی دارد. کاهش محبوبیت بایدن در داخل ایالات متحده دست و پای او را برای حرکت کردن در مسیر کاملا خلاف مدنظر جمهوری‌خواهان و حتی تعدادی از دموکرات‌های منتقد نحوه پیشرفت مذاکرات با ایران بسته است.

با این وجود برخی کارشناسان معتقدند که جو بایدن باید از لاک محافظه‌کاری در مسیر احیای برجام خارج شده و با در نظر داشتن ریسک شکست کامل پروسه احیای برجام، تصمیم سیاسی لازم و کافی کمک‌کننده به قرار گرفتن مذاکرات در ایستگاه توافق نهایی را اتخاذ کند.

بر همین اساس مجله امریکایی نشنال اینترست در گزارشی درباره رویکرد دولت بایدن نسبت به احیای توافق هسته‌ای نوشت: دولت بایدن میان یک پیروزی دیپلماتیک در زمینه مساله ایران و یک فاجعه گیر افتاده است. بیش از یک ماه است که مذاکرات چندجانبه در وین با وجود جو خوب و رضایتمندانه‌ای که وجود داشت و با وجود باقی ماندن فقط نهایی شدن متن توافق، متوقف شد. اما مسائل دوجانبه پیچیده‌ای که باقی مانده‌اند، بخش مهمی از دامی را تشکیل می‌دهند که دولت ترامپ برای رییس‌جمهور بایدن پهن کرده بود. اگر رییس‌جمهور قاطعانه به سمت گشودن این بن‌بست پیش نرود و توافق هسته‌ای را نجات ندهد، اقدام به قرار دادن نام [سپاه پاسداران ایران در لیست سازمان‌های تروریستی خارجی]که بیشتر نمادین است، می‌تواند سیاست بایدن در زمینه ایران را تباه کند و امریکا و ایران را به سوی یک درگیری فاجعه‌بار سوق دهد.

براساس ترجمه خبرگزاری ایسنا از این گزارش، این مجله در ادامه نوشت: دولت بایدن می‌تواند و باید ببیند که می‌تواند در ازای حذف نام [سپاه]از لیست، امتیازاتی غیرهسته‌ای از ایران بگیرد یا نه. اما اشتباه بزرگی خواهد بود اگر دولت بایدن پابرجا ماندن این اقدام مربوط به زمان دولت ترامپ را انتخاب کند. قرار دادن نام سپاه در این لیست تقریبا موجب اعمال فشار بیشتر نشد و اقدام منفی بزرگی برای امنیت منطقه‌ای بود، حذف کردن نام آن نیز امتیاز بزرگی به ایران نخواهد بود. برای رسیدن به خط پایان اراده سیاسی لازم است. بایدن باید آخرین مانعی را که ترامپ برای حفظ توافق و اجتناب از جنگ سر راه او گذاشته بود، بردارد. تا وقتی فرصت دارد باید این کار را بکند. به گزارش «اعتماد»، برخی کارشناسان امریکایی معتقدند که حذف نام سپاه از لیست مدنظر ایران منجر به رفع تحریم‌ها علیه این نهاد نخواهد شد، چرا که نام سپاه همچنان در سایر لیست‌های تحریمی که پیش از حصول برجام تعریف شده بود، باقی می‌ماند.

با این وجود برخی تحلیلگران معتقدند که تبعات سیاسی حذف نام سپاه از لیست گروه‌های تروریستی ایالات متحده به خصوص برای متحدان منطقه‌ای امریکا کم نیست. متیو لیویت از کارشناسان اندیشکده خاور نزدیک در گفتگو با ان‌بی‌سی می‌گوید: شرکا و متحدان امریکا به خصوص در منطقه خلیج‌فارس و اسراییل نگران هستند که احیای برجام در روز‌هایی که امریکا هم در حال کاستن از سطح تمرکز از این منطقه است به قدرت یافتن بیشتر ایران منتهی شود.

یک مقام دولتی امریکایی و دو منبع آشنا به روند مذاکرات احیای برجام در وین هم به ان‌بی‌سی گفته‌اند که دولت آماده نیست بدون دریافت مابه‌ازایی دندان‌گیر از طرف ایران، نام سپاه را از لیست خارج کند. ایران نیز مخالف هرگونه مذاکره درباره فعالیت‌های منطقه‌ای و توانمندی موشکی خود است.

ان‌بی‌سی در ادامه این گزارش نوشته که بحث درباره خارج کردن نام سپاه از لیست گروه‌های تروریستی امریکا با افزایش نگرانی‌ها درباره انتقام گرفتن ایران از عاملان دستور ترور (سردار شهید) قاسم سلیمانی توامان شده است. مقام‌های ایرانی هر روز تکرار می‌کنند که انتقام خون این سردار ایرانی را خواهند گرفت. ایران نام بیش از ۵۰ مقام امریکایی را در لیست کسانی که در این ترور دست داشتند، قرار داده است. دولت جو بایدن برای مایک پمپئو، وزیر خارجه دولت ترامپ و برایان هوک، نماینده ویژه سابق وزارت خارجه امریکا در امور ایران، محافظت ۲۴ ساعته تعیین کرده است. گفته می‌شود که این سطح از محافظت ماهیانه ۲ میلیون دلار هزینه‌تراشی برای دولت امریکا می‌کند.

ان‌بی‌سی در ادامه این گزارش می‌نویسد: رهبر ایران اخیرا اعلام کرده که مذاکرات وین پیشرفت خوبی دارد. ایران معتقد است که در مذاکرات دست برتر را در اختیار دارد و می‌تواند امتیاز‌های بیشتری از غرب بگیرد. هنری رم از کارشناسان حوزه ایران گروه مطالعاتی اوراسیا در این باره می‌گوید: اقتصاد ایران تا حد قابل توجهی به ثبات رسیده است و آن‌ها رییس‌جمهوری دارند که لیستی از مواضع سختگیرانه دارد. فعالیت‌های هسته‌ای آن‌ها هم بدون هیچ محدودیتی در حال پیشروی است. برهمین اساس کاملا مشخص است که مستاصل نیستند و از این شرایط به خصوص در سایه جنگ اوکراین و قیمت بالای انرژی استفاده می‌کنند.

ان‌بی‌سی در پایان این گزارش می‌نویسد: ایالات متحده به رغم هشدار‌ها درباره اینکه مذاکرات در نقطه حساس پیروزی یا شکست قرار دارد موضع سرسختانه‌ای مبنی بر تشدید تحریم یا توسل به گزینه نظامی در صورت شکست مذاکره اتخاذ نکرده است.

روایت تهران از اصرار بر ایستادگی بر خط قرمز مربوط به حذف نام سپاه پاسداران از لیست گفته شده متفاوت است. ایران معتقد است که دولت دموکرات جو بایدن برخلاف شعار‌های داده شده در یک‌سال و نیم اخیر، عملا تکه‌های متفاوت پازل سیاست فشار حداکثری چیده شده توسط دونالد ترامپ را حفظ کرده و آن‌ها را بخشی از سرمایه خود در مقابل ایران چه در حوزه مذاکرات هسته‌ای و چه تلاش برای باز کردن راهی برای مذاکرات فرابرجامی می‌داند. از سوی دیگر، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه همواره در پاسخ به پرسش خبرنگاران پیرامون دلایل اصرار ایران بر حذف نام سپاه تاکید دارد که ایران برای احیای برجام به دنبال یک توافق خوب است که در سایه آن انتفاع کامل اقتصادی ایران از رفع تحریم‌ها و محدودیت‌ها ممکن باشد. برخی کارشناسان معتقدند که در هم تنیدگی بخش‌های قابل توجهی از اقتصاد ایران با سپاه پاسداران و نهاد‌های تابع آن عملا اصرار تهران بر حذف نام سپاه از این لیست را اجتناب‌ناپذیر کرده است.

هرچند که تبعات شکست مذاکرات برای هر دو طرف به اندازه‌ای است که هر دو از پذیرش مسوولیت آن سرباز می‌زنند، اما باید دید که با توجه به تحولات حاشیه‌ای تاثیرگذار بر این روند تهران و واشنگتن تا چه زمانی می‌توانند هر کدام یک سوی این ریسمان را به سمت خود کشیده، اما از گسستن آن پرهیز کنند.

سارا معصومی - اعتماد