اندر احوال نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران

دیدارنیوزـ مسلم تهوری: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یک فرق اساسی با بسیاری از نمایشگاه‌های معتبر کتاب در سراسر دنیا دارد. عمدتا نمایشگاه‌های کتاب محل عرضه و فروش کتاب نیست بلکه مکانی است برای ارائه اطلاعات و آخرین یافته‌ها و آشنائی مراجعه کنندگان با تازه‌های نشر از سراسر دنیا؛ اما نمایشگاه کتاب تهران به جای این همه، محلی است برای فروش کتاب؛ و متأسفانه با گذشت 31 دوره از برگزاری نمایشگاه به استانداردهای جهانی نزدیک نشده‌ایم. کارکرد نمایشگاه کتاب تهران پس از برگزاری تا مدت‌ها رونق از کتابفروشی‌های محلی و ضعیف می‌گیرد و جماعت کتاب‌خوان را از خرید کتاب بی‌نیاز می‌کند؛ حتی کتابفروشی‌های مطرح نیز با افت فاحش فروش مواجه می‌شوند و عمده عایدی آن برای انتشاراتی‌هایی است که بدون واسطه محصولاتشان را به دست مخاطب می‌رسانند و گره‌ای از مشکلاتشان را موقتا باز می‌کنند. به همین علت امسال نشر قطره در نمایشگاه شرکت نکرد و طی اطلاعیه‌ای با عنوان «کتابفروشی محله خود را زنده نگه داریم.» از شرکت در نمایشگاه انصراف داد. انتشارات روشنگران و مطالعات زنان نیز در راستای همسوئی با نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب اعلام کرد: حضور در نمایشگاه صرفا برای عرضه و آشنائی مخاطبان با آثارش است و از فروش کتاب‌ها در نمایشگاه خودداری می‌کند. به هر حال این روزها شاهد برگزاری سی‌ویکمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلای امام خمینی هستیم. نمایشگاهی که اولین دوره آن نه در اردیبهشت که در 13 آبان 1366 در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد.

محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران 19 دوره میزبان اصحاب فرهنگ و اندیشه و مشتاقان کتاب بود. از سال 86 تا 94 نمایشگاه کتاب در مصلی بزرگ امام خمینی برگزار شد. مصلی امام خمینی در حالی میزبان نمایشگاه کتاب بود که ساختار مناسبی برای برگزاری آن را نداشته و ندارد صرفا مکان وسیعی است که برای امر دیگری ساخته شده و دسترسی به آن آسان است. بیست‌ونهمین دوره نمایشگاه کتاب بنا شد شهر آفتاب میزبان علاقه‌مندان به نمایشگاه باشد. قالیباف به عنوان شهردار تهران در افتتاحیه و اختتامیه بیست‌ونهمین نمایشگاه کتاب حضور پیدا کرد و سال 95 برای نخستین بار نمایشگاه در محل جدید برگزار شد. شهرداری معتقد بود مکانی آبرومند و درخور نام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران مهیا ساخته تا از این به بعد میزبان دوستداران کتاب در شهر آفتاب باشد. مکانی که به خاطر ضعف ساختاری بیش از دو دوره دوام نیاورد و امروز در سی‌ویکمین دوره نمایشگاه، باز مصلای امام خمینی میزبان کتاب است. ظاهرا این داستان و آوارگی نمایشگاه کتاب تهران سر دراز دارد و بنائی که در سال 66 پایه‌گذاری شد امروز پس از گذشت بیش از 30 سال هنوز مکان مناسب و ثابتی برای پذیرائی از مشتاقان کتاب ندارد.

محسن هاشمی رفسنجانی از مسئولان امر خواست نمایشگاه‌های پربازدید را در تهران برگزار نکنند چرا که ترافیک تهران به اندازه کافی زحمت شهروندان تهرانی را فراهم ساخته و نمایشگاه‌هایی از جنس نمایشگاه کتاب مزید بر علت می‌شود.

نمایشگاه کتاب در طول این 31 دوره با افت و خیزهایی مواجه شده که اشاره بدان خالی از لطف نیست.

در اولین دوره برگزاری 32 کشور در نمایشگاه شرکت کردند و کمترین آمار برای سال 93 با 16 کشور شرکت کننده است و بیشترین میزان شرکت در سال 89 با 80 کشور به دست آمد. همچنین در اولین دوره 196 ناشر خارجی در نمایشگاه شرکت کردند که این تعداد کمترین میزان مشارکت ناشران خارجی در طول دوره‌های گذشته بوده و در دوره بیست‌وچهارم با 1614 ناشر خارجی بیشترین میزان مشارکت بوده است. این آمار برای ناشران داخلی در اولین دوره برگزاری نمایشگاه 200 عدد به عنوان کمترین میزان مشارکت بود و در دوره سی‌ام با مشارکت 2742 ناشر بیشترین میزان مشارکت داخلی رقم خورد.

در طول 30 دوره قبلی 14 دوره عناوین کتاب‌های خارجی از داخلی بیشتر بوده و در 15 دوره نیز عناوین کتاب‌های داخلی از خارجی پیشی گرفته است و تنها در دوره هشتم عناوین کتاب‌های خارجی و ایرانی با 35 هزار عنوان با یکدیگر برابر بودند. در سال 76 تعداد عناوین کتاب‌های داخلی برای اولین‌بار از کتاب‌های خارجی پیشی گرفت و از دوره بیست‌ویکم در سال 87 تا به امروز تعداد عناوین کتاب‌های داخلی از خارجی بیشتر بوده است و این روند همچنان ادامه دارد. آمار کتاب‌های داخلی نشان می‌دهد که از نظر کمی صنعت چاپ و انتشار کتاب از سال 83 روند رو به رشدی را آغاز کرد. اما نکته آنجاست که متأسفانه در سالیان اخیر تیراژ کتاب‌ها به‌طرز غیرقابل باوری افت کرده در حالی که در دهه 50 و 60 تیراژ کتاب‌ها حدودا 3000 جلد بود با توجه به افزایش دو برابری جمعیت بعضا کتاب‌ها با تیراژ 500 و حتی 300 نسخه چاپ و به بازار کتاب روانه می‌شود.

مسئولین امر هر ساله آمار افزایش بازدیدکنندگان از نمایشگاه را می‌دهند اما یافته‌های میدانی نشان از افزایش سرانه مطالعه کتاب نمی‌دهد. آیا حضور در نمایشگاه نشان از افزایش سرانه مطالعه در کشور دارد یا محلی است برای تفریح و گذران وقت و ادا و اطوارهای روشنفکر مآبانه؛ بد نیست مسئولان امر پژوهشی انجام دهند تا مشخص شود نمایشگاهی که سال 66 آغاز به کار کرد تا چه میزان به گسترش فرهنگ عمومی کتابخوانی کمک کرده است و چنانچه این آمار را دارند در اختیار عموم قرار دهند.