گزارش نشست «موسسات حوزوی و جامعه‌شناسی تشیع»

دیدارنیوز - مدتی قبل (سوم اردیبهشت 97) نشستی با عنوان «مؤسسات حوزوی و جامعه‌شناسی تشیع» با حضور حمید پارسانیا، محمود تقی زاده داوری، سارا شریعتی و کمال رضوی در محل تالار شریعتی دانشکده علوم اجتماعی تهران برگزار شد. 

این نشست بنابه گفته برگزارکنندگانش با هدف آغاز گفت‌وگویی میان پژوهشگران مختلف حوزه «جامعه‌شناسی تشیع» در حوزه و دانشگاه برگزار شده است تا بتواند به نوبه خود گامی برای غنای بیشتر این حوزه مطالعاتی باشد.

وضعیت مطالعات تشیع در ایران چگونه است؟ 
در این جلسه سارا شریعتی، استاد جامعه شناسی دین و مؤسس گروه مطالعاتی «جامعه شناسی تشیع» در مقدمه صحبتهایش به اصطلاح «جامعه شناسی تشیع» اشاره نمود و اینکه این اصطلاح اگرچه هنوز برای همه آشنا نیست ولی تاریخچه اش تا اندازه ای هست که بتوان راجع آن صحبت نمود .شریعتی به دو مقطع ۱- طرد و ۲- پذیرش در مورد مطالعات جامعه شناسی اشاره نمود و گفت: امروز جامعه شناسی از مرحله طرد عبور کرده و به مرحله پذیرفته شدن رسیده است؛ یعنی امروز برخلاف سالهای گذشته امتناع اصطلاح جامعه شناسی وجود ندارد و در تحقیقات مراکز حوزوی موسسات دینی و از آن نام برده می شود؛ به طور مثال دانشگاه ادیان در قم. 

شریعتی به مطالبات علمی موجود و شرایط اجتماعی روز به عنوان زمینه ای که ضرورت مطالعات جامعه شناسی تشیع را اثبات می کنند اشاره و اضافه نمود: وقتی سخن از تشیع برده می شود اولین پرسش این است که وضعیت مطالعات تشیع در ایران چگونه است و ضرورت این جلسه برای پاسخ به چنین سوالهایی است. 

شریعتی همچنین از اشتیاق خود به شنیدن دیدگاههای دو میهمان جلسه به عنوان نماینده حوزویان در این زمینه گفت و به این نکته اشاره کرد که مطالعات گروه جامعه شناسی تشیع با رویکردی انتقادی، نگاهی بیرونی نسبت به این مؤسسات مطالعاتی محسوب می شود، از این رو ضرورت دارد که از درون هم به مسائل و عملکرد این موسسات توجه شود. 

 در ادامه شریعتی ضمن اشاره به بحث تقی زاده داوری درمورد آمار جمعیتی شیعیان دنیا، از عدم وجود تحقیقات گسترده میدانی و پیمایش های اساسی در داخل کشور و وابستگی به اطلاعات و آمارهای جهانی انتفاد نمود واقعیتی که به زعم وی بیانگر نیاز امروز ما و ضرورت پژوهش در زمینه مطالعات اجتماعی تشیع است. 

وی همچنین به دعوای تاریخی میان جامعه شناسی و دین اشاره کرد و گفت: جامعه شناسی همیشه متهم به این بوده است که قصد داشته جایگزین دین شود و اینکه در حال حاضر وضعیت بهتر شده است و به واسطه تحولات ایجاد شده بد بینی ها کمتر از گذشته است.

دیندار بودن مانع جامعه شناسی نیست 
سارا شریعتی همچنین گفت: امروز می بایست از متاله جامعه شناس نام ببریم همان گونه که در اروپا شاهدیم که کشیش‌هایی با تحصیلات دانشگاهی که در حال تحقیق و پژوهش های اجتماعی هستند، اما بر خلاف رشته های دیگر امروزه کمتر داریم کسانی که هم حوزوی باشند هم جامعه شناس. دین و دیندار بودن مانع جامعه شناسی نیست بلکه سیاست مانع است و نقش قفس آهنین را بازی می کند. 

شریعتی در بخش دیگری از صحبتهایش این موضوع را مطرح کرد که در زمینه کار مطالعاتی گاه یک جدال بین دانشمند و سیاستمدار در می گیرد. یک کسانی که مدیریت پژوهشها را دارند و در موقعیت بروکراتیک قرار گرفته اند و طرف دیگر دانشمند است که یکی به دنبال منافع سیاسی خود و دیگری به دنبال حقیقت و کار علمی است . جدالی که معمولا" فرد دانشمند در آن شکست می خورد و کنار زده میشود. 

وی همچنین این موضوع را مطرح کرد که گاهی ممکن است پژوهشها و مطالعاتی بیرون از فضای آکادمیک انجام شود ولی در مجموع اذعان داشت که در حال حاضر وضعیت مطالعات شیعی در ایران به گونه ای نیست که از یک ملت شیعه مورد انتظار باشد و ایران مرجعی برای مطالعات تشیع محسوب نمی شود.

حمید پارسانیا، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران میهمان دیگر این نشست بود. پارسانیا جزء افراد صاحب نظر در بحث اسلامی سازی علوم انسانی است. وی ضمن تقدیر از حرکت خودجوش «گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع» و پیشگام دانستن دکتر سارا شریعتی و گروهش در این زمینه از کمبود مراکز تخصصی تشیع و نداشتن نگاه علمی در این قضیه در داخل کشور سخن گفت و به این نکته اشاره کرد که با وجود اینکه تا کنون سه دهه از پیدایش حوزه جامعه شناسی تشیع می گذرد اما سطح مطالعات این حوزه در داخل کشور پایین است و پژوهشهای مربوط به تشیع در کشورهای دیگر خیلی وضعیت بهتری دارد. 

 

وی در ادامه گفت: علیرغم اینکه در هنگام ورود جامعه شناسی به داخل مقاومتهایی در مقابل آن صورت گرفت ولی در حال حاضر وضعیت به گونه ای دیگر است و به جامعه شناسی پرداخته می شود و خیلی از موسسات حوزوی کارهای خوبی در این زمینه انجام داده اند. 

پارسانیا دیدگاه خود در مورد وضعیت کنونی و آنچه که باید امروز صورت بگیرد را بیان نمود و گفت: باید مؤسسات ابژه بشوند که دارند چه کار می کنند؛ مثلا پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پر سابقه ترین این موسسات است با ۳۶ سال سابقه. این ها باید مشخص بشود ساختارشان چیست. نسبتشان با دانشگاه و حوزه چیست، مشکلات و دغدغه هایشان چه هست؟ چرا حوزه و نظام آموزشی اش این موسسات را پوشش نمی دهد؟ و دانشگاهها چرا این موسسات را نمی پذیرند؟ 

وی همچنین به تاثیرات منفی ناشی از تغییر دولتها و سیاستهایی که در مورد این مؤسسات اعمال می‌شود اشاره نمود و گفت: تغییر و تحولات سیاسی یک زمانی این موسسات را دچار سکته نموده و یک زمانی جان دوباره داده است. 

پارسانیا بحث سوژه یا ابژه بودن جامعه شناسی را نیز مطرح کرد و با اشاره به اینکه این بحث در اروپا هم وجود دارد گفت: الان مسئله این است که جامعه شناسی تشیع چه وضعیتی دارد آیا جامعه شناسی تشیع با مبنای فلسفی و هستی شناسی با اندیشه اجتماعی آیا تعاملی دارد یا یک ابژه ساکت است؟

جمعیت بالای شیعه در سطح جهان و ضرورت مطالعات میدانی در این حوزه 
 محمود تقی زاده داوری استاد حوزه و مدیر موسسه شیعه شناسی میهمان دیگر این نشست بود. این استاد حوزه و دانش آموخته فلسفه در آغاز صحبتهایش به مفید بودن اینگونه جلسات برای مباحثه علمی و رسیدن به نقاط مشترک و تشخیص نقاط اختلاف اشاره و آمادگی خود برای شنیدن نقاط ضعف و انتقادات را اعلام نمود. وی همچنین با اشاره به جمعیت بالای شیعه در سطح جهان به ضرورت و لزوم مطالعات میدانی در این خصوص پرداخت و از این واقعیت گفت که توان مطالعاتی موجود در حوزه شیعه شناسی جوابگوی این نیاز نیست؛ به طورمثال در جاهایی از دنیا انشعابات جدیدی در برخی از فرق شیعی به وجود آمده است که پیش از این نبوده است و ما به تازگی از آن مطلع شده ایم. برای این مطالعات نیازمند نیروی متخصص و مسلط به زبان هستیم که در حال حاضر نداریم. 

 

تقی زاده داوری در ادامه همچنین گفت: در رشته شیعه شناسی ما نیاز به جمعیت شناس و مردم شناس مخصوص شیعیان داریم نه جمعیت شناس معمولی. در واتیکان هم تئولوژیست هست هم سوسیولوژیست و آنتروپولوژیست. تسلط نداشتن بر زبان مانع مطالعات در این زمینه است و ایرانیها را به عنوان پژوهشگر راه نمی دهند باید به عنوان توریست برویم. به خاطر همین مشکلات نمی توانیم کار میدانی خوبی در این حوزه انجام دهیم.

وی همچنین گفت: اساتید حوزوی با اساتید دانشگاهی فرق دارند. در حال حاضر استاد جامعه شناس خوب نداریم. اینکه نقدهایی به کتب منتشر شده توسط حوزه گرفته می شود به همین خاطر است که در زمینه روش تحقیق و کارهای تجربی جامعه شناسی استاد قوی و خوب در حوزه کم داریم. 

این استاد با سابقه حوزه در پایان گفت: با اینکه مشکلاتی مانند نداشتن یک مرکز جمع آوری اطلاعات و کمبود متخصص شیعه شناسی وجود دارد اما امروز می بایست عرصه زیسته تشیع را در یابیم و برای مطالعات تشیع و شیعه شناسی دست به دست هم بدهیم. 

 

در این نشست همچنین کمال رضوی یکی از اعضای «گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع» به بررسی محتوایی تعدادی از کتب منتشر شده توسط موسسه شیعه شناسی و موسسه پژوهشی امام خمینی مانند «کتاب تبیین جامعه شناختی واقعه عاشورا» ، «جامعه شناسی انقلاب مشروطه» ، «روحانیت و جامعه پذیری سیاسی»، «شکل گیری سازمان روحانیت شیعه» و ... پرداخت و ضعف عمده این آثار را در متدولوژی آنها عنوان نمود. آثاری که به زعم وی در نهایت گزاره هایی را ارائه می دهند که برای یک شیعه قابل قبول است و نمی توان از آنها به عنوان اثر علمی یاد نمود.