تمام قرائن در تیرماه ۵۹ نشان از ظهور خشونت در جامعه داشت

دیدارنیوزـ مژگان فرجی: خیلی زود به درخواست گفت‌وگو پاسخ مثبت داد و در منزل شخصی خود به گرمی از آن استقبال کرد. مصاحبه در اتاقی که مهدی بازرگان و سایر رهبران نهضت آزادی بارها جلساتی در آن برگزار کرده بودند، صورت گرفت، اتاقی که چیدمان آن نشان ایرانیت و اسلامیت را با هم داشت.

محمد توسلی سومین دبیرکل نهضت آزادی ایران از سال ۱۳۹۶ و اولین شهردار تهران پس از انقلاب ۱۳۵۷ است. او پیش از انتخاب به‌عنوان دبیرکل نهضت آزادی ایران، سال‌ها رئیس دفتر سیاسی و عضو شورای مرکزی این حزب بود.

توسلی از سال ۱۳۴۰ با تشکیل نهضت آزادی به عضویت آن درآمد و پیش از پیروزی انقلاب، مسئول تبلیغات ستادهای راهپیمایی و ستاد استقبال از امام خمینی بود و با روی کار آمدن دولت موقت به‌عنوان شهردار تهران برگزیده شد.

او پس از انقلاب چندین بار بازداشت شد، اما هرگز از ادامه کار پشیمان نشد، البته مسئله فوق از خصلت‌های اعضای نهضت آزادی محسوب می‌شود، آنان از جمله فعالان سیاسی بودند که ‌کار سیاسی خود را رها نساختند و تا حد امکان ادامه دادند، اما برخی بر این اعتقادند نهضت آزادی در صحنه سیاسی کشور تاثیر خود را از دست داده و در تصمیم‌گیری‌ها موثر واقع نمی‌شود. شاید این اظهار نظر تا حدودی درست باشد، اما بدون شک این فعالان سیاسی، جذابیت خود را همچنان برای مخاطبانشان حفظ کرده‌اند، به‌طوری‌که کوچکترین اظهار نظر درباره آنها تبدیل به موج خبری می‌شود.

در گفت‌وگویی مفصل پای صحبت‌های محمد توسلی نشستیم که در زیر، قسمت اول آن را می خوانید. 

در صورتی که تفاوتی بین آقای بازرگان و روشنفکران دینی مثل مرحوم شریعتی که در زمان انقلاب فعال بودند، قائل شوید، فکر می‌کنید چه نکاتی باید مورد توجه قرار گیرد که این دو به طور کامل از هم تفکیک شوند؟

امروز برخی از هواداران دکتر شریعتی می‌گویند، آثار او زمان داشت که به همان دوران انقلاب برمی‌گردد و برای جامعه امروز جایی ندارد، به عبارتی دیگر آن تندی، شور و شوق شریعتی مناسب جامعه امروز نیست؟

جامعه امروز نیاز به گفتمان آرامی دارد. گفتمان بازرگان از ابتدای انقلاب به‌رغم اینکه با موانعی همراه بود، اما امروز مطرح است چرا که نگاه دراز مدت و راهبردی او امروز مورد توجه روشنفکران و جنبش اصلاحات قرار دارد.

نگاه امام به آقای بازرگان نزدیک‌تر بود یا دکتر شریعتی و شاگردانش؟ البته دکتر شریعتی عمرش به انقلاب نرسید. اما با وجود اینکه بازرگان نخست‌وزیر شد، ولی در مجلس دوم کاندیداهای نهضت آزادی رد صلاحیت شدند و از آن پس به نظر می‌رسد نهضت آزادی را از ماشین انقلاب پیاده کردند. شما دلیل این امر را در چه می‌بینید؟

ظاهرا آقای طالقانی با نخست‌وزیری آقای بازرگان موافق نبودند؟

بله. آقای طالقانی بر این اعتقاد بودند که این افراد وفا ندارند و مشکل پیدا خواهید کرد. اما مهندس بازرگان نگاه تحلیلی و تاریخی داشت و می‌دانست که غیر از او کسی نمی‌تواند دوران انتقال را طی کند. بر این باور هستم که غیر از مهندس بازرگان شخص دیگری نمی‌توانست این دوره انتقال را انجام دهد. به‌رغم ادعایی که برخی از جوانان انقلابی آن روز دارند مبنی بر اینکه باید فردی مانند دکتر یزدی یا مرحوم رجایی که جوان‌تر و انقلابی‌تر بودند انتخاب می‌شدند؛ دکتر یزدی شخصا بر این باور نبود و تردید ندارم به لحاظ تاریخی با وضعی که جامعه داشت و حزب توده از یک طرف که با تمام سازمان خود وارد صحنه شده بود و از سوی دیگر اعضای مجاهدین خلق که از زندان آزاد و پادگان‌ها را تخلیه کرده بودند و چریک‌های فدایی خلق و طیف چپ به‌خصوص چپ مارکسیست همه حضور داشتند، بنابراین بهترین انتخاب مهندس بازرگان بود که حمایت روشنفکران و روحانیت را به دنبال داشت.

چرا مهندس بازرگان از نسل جوان انقلابی در دولت موقت استفاده نکرد؟

مهندس بازرگان باور داشت یک جوان بی‌تجربه هر چند انقلابی توانایی اداره وزارت‌خانه را ندارد و حتی با اصرار دکتر بهشتی که می‌خواست مرحوم رجایی با آن همه سوابق به‌عنوان وزیر آموزش و پرورش جایگزین دکتر شکوهی شود، موافق نبود و گفت که "رجایی حتی یک مدرسه را هم اداره نکرده، چگونه آموزش و پرورش را اداره کند؟" که در نهایت با فشار شورای انقلاب حکم کفالت به ایشان داده شد. مهندس بازرگان دارای نگاه راهبردی و مدیریتی بود و درک درستی از مسائل داشت و می‌دانست که تحولات اجتماعی باید با نگاه مدیریتی و به تدریج انجام شود.

مهندس بازرگان و نهضت آزادی چه مشکلاتی را بعد از انقلاب می‌دیدند و چه راهکارهایی برای حل آنها داشتند؟  

آیا بحث ولایت فقیه را نهضت آزادی در قانون اساسی قرار دادند؟

خیر، یکی از تلنگر‌ها همین تهیه پیش‌نویس قانون اساسی در دولت موقت است که در آن اصل ولایت فقیه نبود. آقای خمینی درخواست انجام رفراندوم روی آن پیش‌نویس را مطرح کردند که مهندس بازرگان در برابر آن گفتند که "شما قول داده‌اید مجلس مؤسسان تشکیل دهید و در اساسنامه شورای انقلاب هم به آن اشاره شده است، این رفراندوم هیچ جای دنیا سابقه ندارد." آقای هاشمی در پاسخ گفتند که شما روحانیت را نمی‌شناسید و اگر جلو‌تر برویم مشکلاتی به‌وجود می‌آید. نهایتا با توصیه آقای طالقانی مجلس خبرگان قانون اساسی تشکیل و اصل ولایت فقیه بعدا به آن اضافه شد.

در واقع آقای خمینی بیشتر به دنبال این بودند که حاکمیت قانونی خود را محکم کند. مرحوم طالقانی وساطت کردند و گفتند که نه مجلس مؤسسان و نه رفراندوم، یک جمع خبرگان قانون اساسی تشکیل شد و در آنجا پیش‌نویس قانون اساسی عملاً کنار رفت و اصل ولایت فقیه را وارد قانون اساسی کردند که از پیشنهاد دهندگان آن هم آقای آیت بود که دکتر بهشتی و سایرین عموما از آن دفاع کردند.

مهندس بازرگان با شناخت تاریخی که داشت در فرآیند انقلاب در هر مقطع متناسبا واکنشی نشان می‌داد و تلنگر‌هایی می‌زد. اولین تلنگر ابتدا در نوفل لوشاتو زمانی که مهندس بازرگان حاضر نشد رهبری آیت‌الله خمینی را برخلاف سایر شخصیت‌ها در همانجا بپذیرد که منجر به تشنجی هم شد و حتی برخی از دوستان خود ما هم نسبت به این رفتار اعتراض داشتند، بود. مهندس بازرگان زمانی که به ایران آمد، در شورای نهضت، مشکلات را منعکس کرد و در بیانیه‌ای در ۱۴ آبان سال ۵۷، اعلام داشت «چون اکثریت ملت ایران رهبری آیت‌الله خمینی را قبول کرده‌اند، ما به استناد رأی اکثریت مردم آن را می‌پذیریم».

تلنگر بعدی، انتخابات رفراندوم جمهوری اسلامی بود که طبق اساسنامه شورای انقلاب باید به «جمهوری دموکراتیک اسلامی» رأی می‌دادند و مهندس بازرگان بر این مسئله تاکید کرد، اما آقای خمینی گفتند «جمهوری اسلامی» نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم.

مهندس بازرگان به خوبی می‌دانست که نگاه اسلام سنتی، اسلام فقاهتی و فقه جواهری که آقای خمینی مطرح می‌کنند، به حاکمیت ملت و حقوق شهروندی منجر نخواهد شد. او با تاکید براین موارد مطرح کرد که اگر قید «دموکراتیک» حذف شود، قرائت خود را تحمیل می‌کنند. اما با توجه به آن دیدگاهی که آیت‌الله خمینی داشت و همچنین فرهمندی و کاریزمایی او، تأثیرگذار بود و آقای بازرگان نمی‌توانست در برابرش نقش بازدارنده‌ای ایفا کند.

در سال ۶۶ آیت‌الله خمینی بحث ولایت مطلقه فقیه را مطرح کردند. نهضت آزادی ایران پاسخ به آن را به‌عنوان یک تلنگر راهبردی تلقی کرد و یک گروه کارشناسی از آقای دکتر رضا صدر با درجه اجتهاد، آقای مهندس بازرگان، آقای دکتر یزدی، آقای احمد صدر حاج سیدجوادی به عنوان حقوقدان و جمع دیگری از کارشناسان نشریه‌ای را با عنوان «تفصیل و تحلیل ولایت مطلقه فقیه» با استناد به مبانی قرآنی، نظرات فقهی مراجع بزرگی چون شیخ مرتضی انصاری، آخوند خراسانی و میرزای نائینی، بررسی حقوقی و قانونی و جنبه‌های سیاسی و اجتماعی آن تهیه کردند و همان اوایل سال ۶۷، پنجاه نسخه آن تکثیر شد و همراه نامه‌ای با امضای مهندس بازرگان برای همه مقامات جمهوری اسلامی و همه مراجع ارسال و تاکید شد که این نشریه صرفا یک کار پژوهشی برای بررسی و اظهار نظر است؛ اما حتی یک پاسخ هم دریافت نشد، البته جواب‌های دیگری دریافت کردیم!

ادامه دارد ...