دیدارنیوز – رسول شکوهی: ماجرای فیلترینگ در ایران تمام نمی‌شود بلکه از دوره‌ای به دوره بعد منتقل می‌شود. شاید بتوان گفت که قانون پایستگی فیلترینگ وجود دارد. پدیده‌ای که این روزها بیش از پیش درباره آن می‌شنویم. از اردیبهشت ۹۷ که تلگرام فیلتر شد تا امروز اخبار و بحث‌های مربوط به فیلترینگ ادامه دارد و شایعاتی پیرامون فیلترینگ اینستاگرام نیز شنیده می‌شود.در رابطه با فضای مجازی و آسیب‌های آن و نوع مواجهه با این پدیده، بحث‌های مختلفی وجود دارد.
حسن روحانی در جدیدترین اظهارات خود، دوشنبه اول بهمن پیرامون این موضوع گفت: «درست است که هر پدیده جدیدی ممکن است در کنار فواید زیادش خطراتی نیز داشته باشد، اما این معقول نیست که در برابر احتمال بروز یک آسیب یا خطر، استفاده از ابزار یا امکانی که فواید زیادی دارد را به طور کلی کنار بگذاریم و از سوی دیگر اینگونه نیست که همه عالم گوش به فرمان ما باشند تا ببینند که چه زمانی استفاده از یک امکان یا ابزار جدیدی را ممنوع می‌کنیم تا آن‌ها نیز دیگر از آن استفاده نکنند. به طور طبیعی مردم استفاده از ابزار و امکانات جدید را بر مبنای نیاز، نوع تفکر و سلیقه خودشان انتخاب می‌کنند و اساساً وقتی امکانات و ابزار جدیدی ایجاد می‌شود، نمی‌شود به مردم گفت که از آن استفاده نکنند بلکه راهکار صحیح، آموزش روش صحیح استفاده از آن و امکان و چگونگی راه‌های پرهیز از خطرات آن است».
رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار خود با مردم قم در ۱۹ دی ماه امسال به ظرفیت‌های فضای مجازی تاکید داشتند و در این رابطه فرمودند: «جوان‌ها امروز در فضای مجازی فعّالند؛ فضای مجازی می‌تواند ابزاری باشد برای زدن توی دهن دشمنان». به هر روی نگاه سران نظام و بسیاری از کارشناسان در این زمینه بر این الگو استوار است که باید از ظرفیت‌های این فضا استفاده کرد و برای کاهش آسیب‌ها فکری کرد.
فیلترینگ؛ درمان یا فرار به جلو؟
شاید بحث چرایی فیلترینگ، دیگر تکراری شده باشد، اما این موضوع نه فقط در ایران که در اکثر نقاط دنیا وجود دارد. فیلتر کردن سایت‌های غیر اخلاقی یا محدود کردن دسترسی‌ها به برخی محتوا‌ها از جمله مسائلی است که بسیاری از دولت‌ها آن را در دستور کار خود قرار داده‌اند. در حال حاضر بیشتر کشور‌های دنیا به صورت محدود این کار را انجام می‌دهند. دلایل اصلی فیلترکردن، جلوگیری از مسائلی است که با ارزش‌های حاکم بر نظام سیاسی و جامعه در تضاد است. اما این پدیده هزینه‌های زیادی دارد و دور زدن آن کار سختی نیست.
به عنوان مثال طبق آمار‌های غیر رسمی، حدود ۲۰۰ میلیارد تومان برای فیلترینگ هوشمند در کشور هزینه شده است. در رابطه با هزینه فیلترینگ تلگرام آمار درستی وجود ندارد، اما می‌توان به سراغ آمار دانلود فیلترشکن‌ها رفت. تصویر زیر آمار دانلود ماه مارس ۲۰۱۸ کاربران ایرانی از گوگل پلی است که ۹۰ درصد موارد، فیلترشکن و موارد مرتبط با تلگرام است. این روزها گوشی های هوشمند، در دسترس تمام سنین است و فیلترشکن ها هم شامل این قاعده می شود. کودکان و نوجوانان نیز به راحتی با این فیلترشکن ها در معرض هزاران محتوای ناسالم قرار گرفته اند.
طبق آمار‌های مختلف، تلگرام در ایران ۵۰ میلیون کاربر داشته که ۶۰ درصد از پهنای باند اینترنت کشور را به خود اختصاص داده است. اما بسیاری بر این نظرند با اینکه کاربران تلگرام بعد از فیلترینگ کاهش داشته است اما نتیجه کار، خبر از شکست سیاست فیلترینگ این اپلیکیشن می‌دهد. به گزارش مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) با وجود فیلترینگ تلگرام در ایران، بیش از ۴۷ درصد کاربران هنوز از پیام رسان تلگرام استفاده می‌کنند.
براساس این گزارش در مهر ماه ۱۳۹۷، ۶۲.۵ درصد از پاسخگویان اعلام کردند قبل از فیلتر تلگرام از این پیام‌رسان استفاده می‌کردند. بر اساس نتایج این نظرسنجی در حال حاضر و با گذشت حدود پنج ماه از فیلتر تلگرام ۴۷.۳ درصد از کل پاسخگویان اعلام کرده‌اند همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند که این عدد نسبت به خرداد ماه تقریباً ثابت مانده است.
ایسپا همچنین می‌گوید که استفاده از اینستاگرام بعد از فیلترینگ تلگرام رشد صعودی داشته و از ۱۷.۷ درصد در فروردین ماه ۹۷ به ۳۲.۲ درصد در خردادماه رسیده است.
تلاش زیادی برای جایگزینی برنامه‌های داخلی به جای تلگرام صورت گرفت. بخشنامه‌هایی نیز در این زمینه صادر شد و تبلیغات گسترده‌ای نیز صورت گرفت، اما نتیجه چیز دیگری بود. دیگر یافته ایسپا این بود که میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی داخلی از خرداد تا مهر ۹۷ سیر نزولی داشته است. بر اساس یافته‌های این مرکز نظرسنجی، پیام رسان «سروش» که قبل از فیلترینگ تلگرام دو درصد کاربر داشته است در خرداد ماه سال جاری تعداد کاربرانش به ۱۳.۲ درصد افزایش داشته، اما در مهر ماه این رقم به ۴.۳ درصد کاهش یافته است.
ایسپا درباره دیگر پیام رسان‌های داخلی به این نتایج رسیده است: «ایتا» از ۲.۹ درصد به ۰.۹ درصد، «آی‌گپ» و «بله» هرکدام از ۲.۵ و ۱.۸ درصد به ۰.۴ درصد، «گپ» از ۱.۴ درصد به ۰.۲ درصد، «بیسفون» و «ساینا» از ۰.۶ درصد هرکدام به ۰.۱ درصد رسیده‌اند.
در کنار این موضوع باید به مشاغلی که در بستر فضای مجازی شکل گرفته نیز اشاره کرد. بسیار از افراد از این فضا استفاده کرده و مشاغل خانگی و همچنین بزرگ خود را به وجود آورده‌اند. آذری‌جهرمی وزیر ارتباطات در اظهارنظری گفته بود: «از ۲۰۰ هزار شغل فضای مجازی، ۳۵ هزار شغل مربوط به تلگرام بوده است». قطعا در برنامه‌های دیگر نیز افرادی مشغول به کار هستند و در وضعیتی که بحران بیکاری وجود دارد، این فضا می‌تواند به اشتغال کمک زیادی کند.
منتقدین چه می‌گویند؟
برخی از منتقدین بر این عقیده هستند که قرار نبود دولت روحانی دستش بر روی فیلترینگ برود، اما در عمل این اتفاق افتاد. هر چند با فشار نهاد‌های خارج از دولت این اتفاق افتاد، اما در عمل بخش اجرایی آن بر دوش دولت بود. گروهی حرف‌های مسئولان دولتی در نقد فیلترینگ را به یک ژست تبلیغاتی تعبیر می‌کنند و معتقدند که اگر واقعا این نگاه به فیلترینگ وجود دارد باید در عمل کاری صورت گیرد.
چندی پیش وقتی صحبت از فیلتر اینستاگرام شد دیگر صدای وزیر جوان هم در آمد و در این رابطه موضع گرفت. او در صحبت‌های خود از مسئولان قضایی که حرف از فیلترینگ می‌زنند خواست به صراحت اعلام کنند که قرار است بعد از فیلترینگ اینستاگرام چه اتفاقی بیافتد. به احتمال فراوان، منظور آذری‌جهرمی این است که مسئولیت انجام این کار پذیرفته شود.
البته دولت منتقدین دیگری نیز دارد. آن‌ها بر این نظرند که باید فیلترینگ، دامنه بیشتری پیدا کند، چون آسیب‌های موجود در این حوزه، بیشتر از اتفاقات مثبت آن است. حجت الاسلام احمد سالک نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی و از اعضای فراکسیون ولایت در این باره دیدگاه دیگری دارد. او در گفتگو با دیدارنیوز هیچ موضع مشخصی در رابطه با فیلترینگ نگرفت. نه موافقت و نه مخالفت، اما انتقادات خود را نسبت به دولت مطرح کرد.
سالک با اشاره به کاهش بودجه دستگاه‌های فرهنگی در بودجه ۹۸ گفت: همه دستگاه‌های فرهنگی به طور میانگین با کاهش ۲۰ درصدی بودجه روبرو شده‌اند و با این وضعیت نمی‌توان کار فرهنگی کرد.
او با تاکید بر مطالبات مقام معظم رهبری در این زمینه بر مدیریت فضای مجازی بر مبنای ارزش‌های انقلابی و اسلامی اشاره کرد و گفت: تلاش ما این است که این تفکر را با تقویت زیرساخت‌ها و پیام رسان‌های داخلی عملی کنیم.
سالک البته پذیرفت که با رشد ابزار تکنولوژی، نمی‌توان مقابله کرد و باید از این ابزار در جهت اهداف خود بهره برد.
به هر روی، این رویکرد دو گانه بین صاحبان قدرت وجود دارد. نمی‌شود از دل یک نظام سیاسی در رابطه با پدیده‌ای مانند فیلترینگ، چند صدا شنید. شاید آرزوی دوری باشد، ولی بهتر است که یک بار برای همیشه تکلیف خود را با مسائل این چنینی مشخص کنیم و این رویکرد‌های کج دار و مریز را پایان دهیم. در شرایطی که اکثر مسئولین و سیاسیون با هر تفکر سیاسی در شبکه های اجتماعی که اتفاقا فیلتر هم هست حضور دارند، شاید ادامه دادن به این موضوع، طنز تلخی باشد که شکاف بین جامعه و مردم را بیشتر می کند.
