اعتراض‌های استانبول؛ مبارزه‌ی مردم، بحران اقتصادی و بازی قدرت‌ها

دیدارنیوز-حسن‌ بهشتی‌پور* : استانبول، قلب تپنده ترکیه، بار دیگر به صحنه‌ای برای اعتراضات گسترده مردمی تبدیل شده است؛ اعتراضاتی که جرقه‌ی آن با بازداشت اکرم امام‌اوغلو، شهردار برکنار شده این شهر، زده شد. اما آیا این ناآرامی‌ها تنها واکنشی به سرکوب یک چهره سیاسی است یا بازتابی از نارضایتی‌های عمیق‌تر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کشوری است که سال‌هاست بین دو قطب سکولاریسم و اسلام‌گرایی در نوسان است؟ در این تحلیل، به دلایل پشت پرده‌ی این اعتراض‌ها، نقش امام‌اوغلو به‌عنوان نماد اپوزیسیون، بحران اقتصادی و شکاف‌های اجتماعی می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم که آیا این خیزش‌ها می‌توانند آینده‌ی سیاسی اردوغان و انتخابات ۲۰۲۶ را به چالش بکشند یا نه.

ریشه‌یابی اعتراضات: فراتر از بازداشت امام‌اوغلو
بازداشت اکرم امام‌اوغلو، فراتر از کنار گذاشتن یک شهردار محبوب، به نماد سرکوب سیستماتیک مخالفان تبدیل شد. او که به‌عنوان شهردار استانبول توانسته بود حمایت گسترده‌ای به‌ویژه از سوی جوانان و طبقه متوسط به‌دست آورد، حالا به چهره‌ای مقاومت‌برانگیز در برابر حزب عدالت و توسعه (AKP) تبدیل شده است. اما باید توجه داشت دلایل اعتراض‌ها فقط سیاسی نیستند.
نارضایتی‌های اقتصادی در ترکیه امروز با شاخص‌هایی نظیر نرخ تورم ۶۵٪ (طبق آمار ۲۰۲۴)، سقوط قابل توجه ارزش لیر به طوریکه تنها در ۵ سال گذشته ۸۰٪ از ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است. براساس گزارش بانک جهانی افزایش بیکاری، در گروه سنی ۱۸-۳۵ سال به ۲۵٪ نزدیک شده است، مجموعه این موارد فشار طاقت‌فرسایی بر مردم ترکیه وارد کرده است.
در واقع بازداشت امام‌اوغلو، و برکناری او از مقام شهرداری خشم انباشته‌شده مردم از شرایط بد معیشتی و فضای بسته سیاسی را برانگیخت تا به خیابان‌ها بیایند.
اکنون معرفی اکرم امام‌اوغلو به‌عنوان کاندیدای حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) برای انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۶، آزمونی مهمی برای اردوغان محسوب می‌شود؛ چراکه استانبول با جمعیت ۱۶ میلیون نفری‌اش، همیشه کلید پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی در ترکیه بوده است.
به نظر می‌رسد اردوغان برای مهار این موج، از سه تاکتیک مهم بهره خواهد برد:
اول اتهام‌زنی و محکومیت امام‌اوغلو تحت قوانین امنیتی. دوم اعمال محدودیت بیشتر بر رسانه‌های مستقل و شبکه‌های اجتماعی در ترکیه. بسیج حامیان دولت و حزب عدالت و توسعه برای متهم کردن معترضان به "تروریسم خیابانی " یا "وابستگی به پ. ک. ک (PKK) ".
۲. تقابل سکولاریسم در برابر اسلام‌گرایی
ترکیه در دوگانگی تاریخی وارد شده است از یکسو سکولار‌ها به دنبال پیوند با اروپا، آزادی‌های فردی و حفظ میراث آتاتورک هستند (بیشتر در استانبول، ازمیر، آنکارا) و اسلام گرایان محافظه کار: خواهان بازگشت به هویت اسلامی-عثمانی و کنترل بیشتر دولت بر جامعه‌اند (آنکارا، قونیه، قیصری).
شواهد این تقابل را در سال‌های اخیر در تبدیل ایاصوفیه به مسجد (۲۰۲۰): سکولار‌ها این اقدام را "حذف میراث فرهنگی" و اسلام‌گرایان آن را "بازگشت به هویت اسلامی" خواندند.
اعتراضات زنان: قوانین جدید حجاب و محدودیت‌های فرهنگی، خشم زنان تحصیل‌کرده شهری را شعله‌ور کرده است. تبدیل مدارس سکولار به مدارس امام‌خطیب: بودجه مدارس مذهبی افزایش و مدارس سکولار رو به تعطیلی هستند.
این جریان دو قطبی در قالب احزاب سیاسی نیز به سمت جناح‌های سکولار در چارچوب اتحاد حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) و حزب دموکراتیک خلق‌ها (HDP) در مخالفت با حزب حاکم توسعه ملی و منحد ملی گرایش یعنی حزب حرکت ملی پیش می‌رود.
۳. واکنش بازیگران بین‌المللی
در کنار عوامل داخلی، برخی تحلیلگران به تأثیر بازیگران خارجی بر این بحران اشاره دارند. به‌ویژه پس از سفر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، به آمریکا، گمانه‌زنی‌ها درباره دخالت خارجی شدت گرفت.

الف) ایالات متحده و جریان فتح‌الله گولن
اردوغان سال‌هاست که جریان فتح‌الله گولن —روحانی تبعیدی در آمریکا— را به طراحی کودتای ۲۰۱۶ و ایجاد ناآرامی در ترکیه متهم می‌کند. با وجود درگذشت گولن و تضعیف شبکه‌ی طرفداران او، همچنان اردوغان برخی مخالفان داخلی را به "ارتباط با غرب" متهم می‌کند. زیرا ساده‌ترین روش فرافکنی مشکلات به گردن عامل خارجی است. سفر اخیر فیدان وزیرخارجه ترکیه به آمریکا، این گمانه را تقویت کرد که دولت ترکیه به دنبال یافتن سرنخ‌هایی از دخالت آمریکا در اعتراض‌ها است.
ب) اسرائیل و معادلات منطقه‌ای
برخی تحلیل‌ها، دست داشتن اسرائیل را نیز مطرح کرده‌اند. با توجه به تنش‌های ترکیه و اسرائیل در سوریه و غزه، این فرضیه مطرح شده که اسرائیل از این اعتراضات به‌عنوان ابزاری برای فشار بر اردوغان و محدود کردن سیاست‌های منطقه‌ای او استفاده می‌کند.
پ) اتحادیه اروپا و ناتو
از سوی دیگر، اتحادیه اروپا و ناتو، که سال‌ها به دلیل وضعیت حقوق بشر در ترکیه از اردوغان انتقاد کرده‌اند، احتمالاً از این اعتراض‌ها به‌عنوان فرصتی برای فشار دیپلماتیک بهره‌برداری خواهند کرد. برخی چهره‌های اپوزیسیون نیز به‌دنبال جلب حمایت بین‌المللی هستند و این موضوع می‌تواند جایگاه اردوغان را در عرصه جهانی تضعیف کند.

نتیجه‌گیری:
به نظر می‌رسد ترکیه در آستانه‌ یک نقطه‌عطف تاریخی قرار دارد گرچه تظاهرات از سوی سازمان دهندگان ان‌ها متوقف شد، اما اعتراضات استانبول را نمی‌توان تنها به بازداشت اکرم امام‌اوغلو یا بحران اقتصادی خلاصه کرد. این تظاهرات بازتاب شکاف‌های اجتماعی-فرهنگی عمیق، نارضایتی گسترده اقتصادی، و کشمکش‌های سیاسی داخلی و خارجی است. با توجه به شرایط فعلی، سه سناریو تا انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۶ در ترکیه قابل پیش بینی است:
سرکوب شدیدتر: اردوغان با تشدید فشار‌های داخلی و اتهام‌زنی به بازیگران خارجی، مخالفان را سرکوب می‌کند و فضای سیاسی بسته‌تر می‌شود.
اتحاد اپوزیسیون و فشار بین‌المللی: اگر مخالفان اردوغان موفق به ایجاد جبهه‌ای متحد در مخالفت با اردوغان شوند و حمایت بین‌المللی را جلب کنند، انتخابات ۲۰۲۶ می‌تواند به صحنه‌ی تغییر بزرگی در ترکیه تبدیل شود.
سازش و تغییر نرم: دولت و اپوزیسیون با میانجی‌گری بین‌المللی به توافقی موقت برای کاهش تنش‌ها می‌رسند؛ هرچند این سناریو فعلاً دور از انتظار به‌نظر می‌رسد.
ددر هر صورت ترکیه در حال تجربه‌ی یکی از پرتنش‌ترین دوران‌های تاریخ معاصر خود است. آیا اردوغان خواهد توانست قدرت را حفظ کند، یا این اعتراض‌ها آغاز تحولی عمیق در سیاست این کشور خواهد بود؟ پاسخ این پرسش، بی‌شک در انتخابات ۲۰۲۶ رقم خواهد خورد.

*تحلیلگر ارشد مسائل سیاست خارجی