روزنامه جهان صنعت در مطلبی با عنوان «جنگ هیرمند» به تنش‌های اخیر میان مقامات جمهوری اسلامی و طالبان بر سر حقابه هیرمند اشاره کرد و نوشت: رییس‌جمهوری به هیات حاکمه طالبان هشدار داد تعهدات‌شان را در معاهده هیرمند اجرا کنند.
دیدارنیوز: «اختلافات سیاسی و امنیتی که به‌تن‌هایی می‌تواند زمینه‌ساز جنگ و نزاع دو یا چند کشور با هم و لشکرکشی نظامی در پهنای خاورمیانه باشد و حالا، با تشدید بحران آب در منطقه، انگیزه قدرتمندی تازه را در اختیار این نیرو‌های متخاصم قرار داده است.»
آب مایه حیات است و دقیقا به همین دلیل، فقدان یا حتی کمبودش، می‌تواند مرگ‌آفرین باشد و مایه فقدان و ممات. حقیقتی که با استناد به همین منطق و استدلال ساده نیز قابل راستی‌آزمایی و صحت‌سنجی است، اما آنچه حالا در این سطح گسترده، بشر و جوامع انسانی را نگران کرده و نه‌تن‌ها دانشمندان و پژوهشگران، بلکه حاکمان سیاسی و دولتمردان را نیز به تکاپو و تقلا و تلاشی جدی واداشته، داده‌ها و نتایج بررسی‌های دقیق علمی و مطالعاتی است که طی سالیان متمادی روی این مهم انجام شده است.
مطالعات و داده‌کاوی‌هایی که هر کدام به نحوی، نسبت به «بحران آب» و عواقب و پیامد‌های کاهش روزافزون منابع آبی و همچنین مساله «گرمایش زمین» و تاثیر و تاثرات آن بر شرایط اقلیمی و زیستی، آگاهی و هشدار می‌دهند. چنانکه یکی از آخرین مطالعات که نتایجش در سال ۹۸ خورشیدی منتشر شد، «موسسسه منابع جهان» نقشه‌ای از کشور‌ها در اطلس خطرات بی‌آبی منتشر کرد که نشان می‌دهد هر کشور چه میزان تا «آخرین روزی» که آب دارد، فاصله دارد؛ اطلسی که در حالی نشان می‌دهد ما، ساکنان مناطق جنوبی غرب آسیا یا همان خاورمیانه در معرض خطر کم‌آبی و بی‌آبی قرار گرفته‌ایم که در عین حال از وضعیت وخیم‌تر ما، در این اوضاع، حکایت دارد. چه آنکه در فهرست کشور‌هایی که کمترین فاصله زمانی را به «روز آخر» یعنی روزی دارند که ممکن است منابع آبی‌شان به پایان برسد، ایران در رتبه چهارم قرار گرفته است.
بر این اساس در حالی که بنابر تخمین‌های علمی در این حوزه، تا سال ۲۰۴۰ میلادی، بیش از ۳۰ کشور دنیا دچار بالاترین تنش‌های آبی خواهند شد، احتمالا بسیاری از این ۳۰ کشور، همین کشور‌های منطقه غرب و جنوب غرب آسیا خواهند بود. به‌ویژه آنکه قریب به ۶ درصد جمعیت جهان در همین مناطق غرب و جنوب غرب آسیا زندگی می‌کنند، حال آنکه تنها یک درصد از منابع آب شیرین دنیا در این منطقه قرار دارد.
آنچه، اما باعث نگرانی نسبت به بحران آب در خاورمیانه، حتی ورای این هشدار‌های علمی و اقلیم‌شناسانه است، وضعیت سیاسی متشنج کشور‌های این منطقه نسبت به یکدیگر است و نزاع‌های سیاسی و امنیتی که دولت‌های حاکم بر کشور‌های این منطقه به آن گرفتارند. اختلافات سیاسی و امنیتی که به‌تن‌هایی می‌تواند زمینه‌ساز جنگ و نزاع دو یا چند کشور با هم و لشکرکشی نظامی در پهنای خاورمیانه باشد و حالا، با تشدید بحران آب در منطقه، انگیزه قدرتمندی تازه را در اختیار این نیرو‌های متخاصم قرار داده است، هرچند این ورود دولت‌ها به بحث منابع آبی و حق‌آبه اقلیم‌های همجوار، سویه مثبت و نیمه روشنی هم دارد که همان مذاکره و «دیپلماسی آب» است. روشی صلح‌آمیز و معقول برای حل مخاصمات و اختلافاتی که گاه دولت‌ها، ملت‌ها و کشور‌های دوست را رودرروی یکدیگر قرار داده، اما به جای تنش و تقابل نظامی و درگرفتن «جنگ آب»، آلترناتیوی منطقی و اثربخش را پیشنهاد می‌کند و دولت‌ها را به سوی تقویت «دیپلماسی آب» و حل اختلافات بر سر میز مذاکره سوق می‌دهد.
مشکل و نزاع سیاسی، اما ازقضا دقیقا از نقطه‌ای آغاز می‌شود که مسیر دیپلماسی و مذاکره به بن‌بست می‌رسد؛ وضعیتی که به نظر می‌رسد هم‌اکنون بر روابط ایران و افغانستان و مذاکراتی که طی دهه‌های گذشته بر سر حق‌آبه هیرمند و دیگر منابع آبی ایران که منبع و منشاء اصلی‌شان در خاک افغانستان است، حاکم شده و نگرانی جدی ایجاد کرده است. نگرانی از بالا گرفتن تنش سیاسی و نظامی میان دولت جمهوری اسلامی ایران و هیات حاکمه طالبان در افغانستان که البته در حال حاضر، هنوز خوشبختانه از سطح تنش سیاسی و موضع‌گیری‌های مقام‌های دولتی جمهوری اسلامی و طالبان فراتر نرفته است. هرچند سطح تنش در ادبیات دیپلماتیک مقام‌ها و موضع‌گیری‌های دو طرف به طرزی کم‌سابقه بالا رفته و در نتیجه آن، در همین حدود ۴۸ تا ۷۲ ساعت گذشته، شاهد تحولاتی بودیم که درصورت عدم برخورد منطقی و معقول با آن، می‌تواند پیامد‌هایی جدی برای هر دو طرف این نزاع جدی بر سر آب به‌همراه داشته باشد.
نزاع و اختلافات آبی ایران و افغانستان بر سر حق‌آبه هیرمند البته بحث امروز و دیروز نیست. این در حالی است که بنا بر معاهده سال ۱۳۵۱ خورشیدی میان ایران و افغانستان در خصوص حق و حقوق و چگونگی بهره‌برداری طرفین از منابع آبی رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل بهنگام حق‌آبه ایران شده و این کشور مکلف است ضمن رفع هرگونه مانع سیاسی و فنی بر سر تحقق این امر، حق‌آبه مردم و ساکنان دو سوی مرز ایران-افغانستان را در اختیارشان قرار دهد. اما در حالی که اجرای دقیق معاهده ازسوی حاکمان افغانستان، با فراز و فرود‌هایی در تمام این ۶، ۷ دهه روبه‌رو بوده و در مقاطعی، شاهد کوتاهی و بدعهدی کابل بودیم، در سال‌های گذشته و به‌ویژه از زمانی که با بازگشت طالبان به افغانستان، شاهد تسلط این گروه و فرقه خاص و افراطی به خاک افغانستان بودیم، این بدعهدی‌ها و کوتاهی‌ها به‌نحوی کم‌سابقه افزایش یافته است.
بنابر آنچه وزیر نیروی ایران نیمروز گذشته و در آخرین اظهارات خود «براساس مستندات موجود و مورد استناد جهانی» مطرح کرد: «طالبان در فصول مختلف اخیر، رهاسازی آب از سد کجکی به سمت سد انحرافی کمال‌خان را انجام داده و از سد کمال‌خان هم آب را به ولایت نیمروز رسانده و با این حساب، اگر برخلاف معاهده، مانع جدیدی در این مسیر ایجاد نشده باشد، مساله فنی در رسیدن آب وجود ندارد.» علی‌اکبر محرابیان که ادعای مقام‌های طالبان مبنی‌بر اینکه «آب از کجکی به مرز ایران نمی‌رسد» را چه به‌لحاظ «حقوقی» و چه به لحاظ «تجربیات مشابه در سال‌های گذشته»، صراحتا «غیرقابل‌قبول» دانسته، از «تشکیل تیم فنی جمهوری اسلامی ایران متشکل از بهترین متخصصان این حوزه» خبر داده و گفته که این هیات آمادگی دارد تا «به‌منظور تعیین وضعیت حق‌آبه، از سد کجکی و نیز وضعیت سد انحرافی کمال‌خان و شرایط مسیر رودخانه هیرمند از سد کجکی تا مرز ایران بازدید به عمل آورد.»
این اظهارات وزیر نیروی دولت انقلابی، اما در حالی مطرح شد که حدود ۲۴ ساعت پیش از آن، رییس دولت انقلابی شخصا در مرز ایران و افغانستان حاضر شده و به هیات حاکمه طالبان نسبت به هرگونه بدعهدی در اجرای وظایف و تکالیفی که بنابر معاهده هیرمند برعهده دارد، هشدار و «اخطار» داده بود. ابراهیم رییسی که در جریان سفر یک‌روزه و فشرده خود به مناطق مرزی سیستان و بلوچستان، همچنین با نخست‌وزیر پاکستان در نقطه صفر مرزی دیدار و گفتگو کرد، در حاشیه مراسم آغاز لوله‌گذاری انتقال آب از دریا به استان‌های نوار شرقی کشور با اشاره به سابقه تاریخی و توافقات و معاهدات ایران و افغانستان درباره حق‌آبه هیرمند تاکید کرد: «می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسوولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.»
او همچنین با اشاره به برخی ادعا‌های منتشره مبنی بر اینکه «سد احداث‌شده روی هیرمند، آب چندانی ندارد و بخشی از آن رسوبات است»، تصریح کرد: «باید هرچه سریع‌تر این اجازه به کارشناسان ما داده شود تا این مساله را بررسی کنند؛ اگر کارشناسان ما این مطلب را تایید کردند، بسیار خب اشکال ندارد، در نبودن آب ما بحثی نداریم، اما اگر آب وجود دارد، این حق مردم سیستان‌وبلوچستان باید داده شود و ما به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود.» رییسی با تاکید دوباره بر این نکته که هیات حاکمه طالبان به‌عنوان مخاطب سخنان او باید این اخطار را کاملا جدی بگیرند، گفت: «این سخنان بنده را بسیار جدی بگیرند و بعدا گله نکنند که به ما گفته نشد یا تصور می‌کردیم می‌شود با گفتار سیاسی و گذشت ایام از این مساله گذر کرد، خیر! گذشت ایام این مساله را حل نمی‌کند. البته نماینده ما در افغانستان و استاندار سیستان و بلوچستان نیز این مساله را از طریق گفتگو و دیپلماسی پیگیری می‌کنند، اما از حاکمان افغانستان می‌خواهم این مطلب بنده را بسیار جدی بگیرند و سریعا اقدام کنند که مردم سیستان و بلوچستان به حق‌شان برسند.»
هیات حاکمه طالبان نیز در ادامه در اطلاعیه‌ای رسمی به سخنان رییسی واکنش نشان داد، اما غائله زمانی پیچیده‌تر شد که سخنگوی پیشین پلیس طالبان در کابل، در ویدئویی که در فضای مجازی منتشر کرد، خطاب به ابراهیم رییسی گفت: «این بشکه آب را بگیر و حمله نکن. تهدید نکن، باز ما می‌ترسیم!» آنچه، اما حتی از این لحن تمسخرآمیز جنرال مبین به‌عنوان یک چهره غیررسمی طالبان، موجب نگرانی شد، این بود که او در این ویدئو، بشکه‌ای زردرنگ را نیز در دست گرفته بود. آن هم در حالی که طالبان در ۲۰ سال جنگ با دولت‌های پیشین افغانستان، از بشکه‌های زرد در حمله‌های مرگبار انفجاری استفاده کرده است. با این همه، اما در واکنش رسمی هیات حاکمه طالبان، خبری از این تهدید و تمسخر تحریک‌آمیز نبود. سخنگوی امارت اسلامی افغانستان که با قرائت اطلاعیه‌ای به اظهارات رییس‌جمهوری ایران درباره حق‌آبه هیرمند واکنش نشان داد، در بخشی از این اطلاعیه تاکید کرد: «امارت اسلامی یک‌بار دیگر تعهد می‌دهد که با در نظر داشتن موافقتنامه آب هلمند (هیرمند) تمام تلاش خویش را انجام می‌دهد که آب تعهدشده به مردم ایران برسد.» ذبیح‌الله مجاهد همچنین با تاکید بر تعهد امارت اسلامی افغانستان به توافقنامه سال ۵۱ خورشیدی میان دو کشور بر سر حق‌آبه هیرمند، «خشکسالی سال‌های اخیر» و «پایین آمدن سطح آب» را به‌عنوان دلیل بدعهدی این کشور در اجرای تعهداتش در توافقنامه هیرمند عنوان کرد و در عین حال آنچه را که «اظهارات نامناسب در رسانه‌ها» عنوان شد، «زیان‌آور» خواند. این مقام طالبان البته در بخش دیگر این اطلاعیه، با ادبیاتی متفاوت به انتقاد نسبت به مقام‌های ایرانی نیز پرداخت و با این ادعا که «مقامات ایرانی ابتدا باید معلومات خود را در مورد آب هلمند تکمیل کنند»، از ایران خواست، درخواستش را با الفاظ به‌زعم آن‌ها «مناسب» مطرح کند.
حال آنکه وزارت امور خارجه دولت انقلابی ساعتی پس از این واکنش هیات حاکمه طالبان نسبت به اخطار ابراهیم رییسی، در بیانیه‌ای به این غائله واکنش نشان داد و تاکید کرد که «اعلامیه مورخ ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ طرف افغانستانی درباره حق‌آبه هیرمند، حاوی مطالب متناقض و نادرست بوده و وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آن را قویا رد می‌کند.» وزارت امور خارجه ایران همچنین پس از تاکید بر صراحت عهدنامه سال ۵۱ بر سر حق‌آبه هیرمند، طالبان را به نقض برخی مفاد این توافق متهم کرد و در ادامه توضیح داد: «حاکمان افغانستان در یکسال و نیم گذشته، اگرچه بار‌ها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تاکید کرده، اما در عمل، تعهدات ناشی از معاهده را اجرا نکرده و در رهاسازی و تامین حق‌آبه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حق‌آبه قانونی ایران را تحویل نداده‌اند.»
این بیانیه همچنین با زیرسوال بردن بهانه‌های طالبان که با طرح ادعایی درباره «خشکسالی و کم‌شدن آب در هیرمند» مطرح شده، اتخاذ چنین مواضعی را «غیرحقوقی» و «غیرقابل قبول» توصیف کرد و با تاکید بر «مسوولیت کامل افغانستان» در این رابطه تصریح کرد: «تداوم آبگیری بند انحرافی کمال‌خان و انحراف مسیر طبیعی رودخانه هیرمند و بر هم زدن شرایط رودخانه و همچنین عدم همکاری مقامات افغانستان در تعیین محل‌های تحویل حق‌آبه و نصب سامانه‌های فنی مربوط به سنجش میزان آب، نقض صریح مواد ۳، ۵ و ۶ معاهده هیرمند بوده و نمی‌توان با صدور بیانیه‌های سیاسی، توجیهی برای آن یافت.»
واکنش ناظران بی‌طرف به این ادعا‌های طرف، اما به‌ویژه وقتی وارد فاز تازه‌ای شد و بسیاری تاکید کردند که مواضع ایران برحق و مواضع طرف افغانستانی، غیرمستند و غیرمستدل است که سخنگوی سازمان فضایی ایران با انتشار تصاویری ازطریق حساب کاربری خود در توئیتر، از پایش رودخانه هیرمند از طریق تصاویر ماهواره‌ای ماهواره خیام خبر داد و نوشت: «تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که حکومت افغانستان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بند‌های متعدد، مانع رسیدن آب به ایران شده است.» حسین دلیریان همچنین با اعلام این خبر که «تصاویر مربوط به رصد وضعیت آب هیرمند در روز‌های آینده منتشر خواهد شد»، تاکید کرد: سازمان فضایی آمادگی کامل دارد داده‌های مربوطه را در اختیار وزارت خارجه قرار دهد.
