زمین‌های حاشیه‌ساز (گزارش از دهونک)

دیدارنیوز ـ ده‏ونک؛ روستایی در ناف تهران. محله‏ای است وامانده بین سنت و مدرنیسم. معابر تنگ و باریک؛ خانه‏های فرسوده و رو به ویرانی با مردمانی سالخورده. مردم کوچه‏هایش همدیگر را می‏شناسند و از کار و بار هم خبر دارند. مناسبات‏شان هنوز بر مناسک روستایی است. گویی زمان برای ساکنان ده‏ ونک نزدیک به یک قرن است که متوقف شده؛ چنانکه برای لحظاتی فراموش می‏کنی که در تهران و در منطقه سه پایتخت قدم می‏زنی. هرچند درست یک محله آن ‏طرف‏تر برج‏های سر به ‏فلک‏کشیده و خانه‏های اعیانی، کلانشهر را یادآوری می‏کنند. بهانه این گزارش ماجرایی است که ۸۰ سال پیش اتفاق افتاده و در دهه‏های گذشته گاه‌ و بی‏گاه مطرح شده، اما هر بار به بهانه‏ای مسکوت مانده است. ماجرا این است؛ خانه‏های بی‏سند کوچه امامزاده در محله ده‏ونک که حالا دانشگاه الزهرا ادعای مالکیت آنها را دارد. مناقشه بین ساکنان ده ونک و دانشگاه الزهرا کار را به‌جای باریک کشانده است. دانشگاه الزهرا ادعا می‌کند، زمین‌ها غصبی بوده و به دانشگاه تعلق دارد و طرف دیگر ماجرا خانواده‌هایی هستند که ادعا می‌کنند، سال‌هاست در این منطقه زندگی می‌کنند و حقشان نیست که اکنون خانه‌های‏شان تخریب شود.

برای شنیدن حرف‏های اهالی این کوچه به ده‏ونک رفتم و پای صحبت‏های‏شان نشستم. از میدان ده‏ونک به کوچه امامزاده می‏روم. عصرگاه است و آرایشگری پیر در نزدیکی کوچه امامزاده روی صندلی چرمی نشسته، عصرانه ماست و سنگک داغ می‏خورد. ماجرا از زبان او که سالخورده ده‏ونک است می‏شنوم: داستان تقریبا مربوط به دهه 20 است. زمانی که در منطقه کنونی ده ونک تهران، کارخانه‏ای که مخصوص تولید ابزار بود، ایجاد شد. خانه‌هایی هم در اطراف کارخانه ایجاد شدند و قرار شد، به عنوان مسکن به کارگران تعلق گیرد. در دهه 50 کارخانه تغییر کاربری داد و به کارخانه تجهیزات راه‌ها تبدیل شد. این شهروند ادامه می‏دهد: هرچند دانشگاه می‏گوید که خانه‏های اطراف ده ونک در نزدیکی دانشگاه غصبی بوده اما ساکنان ادعا دارند که به عنوان پاداش از کارخانه‏ای که در آن مشغول کار بوده‏اند خانه‏ها را دریافت کرده‏اند و حالا پس از گذشت چند دهه این اتفاق افتاده است. در این میان ساکنان ۹۰ خانه‏ای که متعلق به کارخانه هستند و مدتهاست خانه‏هایشان در معرض خطر است، در این مدت مقابل شورای شهر تهران هم تجمع کرده‏اند. هر هفته مقابل دانشگاه هم می‏روند. می‏گویند زمانی که ما در این خانه‏ها ساکن بودیم، هنوز دانشگاهی ساخته نشده بود که این زمین‏ها متعلق به آنها باشد. یکی دیگر از ساکنان کوچه امامزاده که اصرار دارد، نامش را نگوید، به «آرمان» می‏گوید: در سال ۸۲ طی نامه‌ای به وزارت راه و شهرسازی حق استفاده از این خانه‌ها به دانشگاه الزهرا داده شده است. در دولت بعد ماجرا به شورای حل اختلاف کشیده شد. اهالی ده ونک در همان سال‌ها و در اعتراض به این اتفاق در خیابان پاستور تجمع کردند. بعد از رایزنی دولت با ساکنان این خانه این ماجرا مسکوت ماند و اطلاعیه‌ای برای اهالی محل و ساکنان۹۰ خانوار در این مکان صادر کرد. به پنج نفر از این خانواده‌ها ۲۰۰ متر خانه دادند، در بومهن که مبلغ رهن آن ۵۰ میلیون تومان است. شورای شهر همراهی با این خانواده‌ها نمی‌کند و می‌گویند هر چه دادگاه در خصوص این خانه‌ها تصمیم بگیرد.

تصمیم‌هایی که منجر به بلاتکلیفی شده است

محمد هم یکی از اهالی ده ونک می‌گوید: من در سال ۵۴ کارگر این کارخانه شدم. محل کارخانه به کرج منتقل شد، خانه‌های سازمانی اما همچنان در منطقه ده ونک باقی مانده بود. در این خانه پیش‌تر پدرم بود و اکنون خودم زندگی می‌کنم. این شهروند ادامه می‌دهد: هر فردی وقتی بازنشسته می‌شود، هر آنچه که برای دولت بوده از او پس گرفته می‌شود. پس چرا اگر این‌ خانه‌ها برای دولت بوده است، آن را از ما نگرفتند؟ چرا اکنون بعد از این چند سال سراغ ما آمدند؟ او می‏گوید: ما ۷۰ سال است که اینجا ساکن هستیم، چرا باید با ما این گونه برخورد شود؟ حتی چند سال قبل هم وقتی برای بازسازی و تخریب خانه‏ها به شهرداری رفتیم گفتند ملک‌مان در طرح است و امکان نوسازی یا ساخت‏وساز ندارد. این مساله باعث شده بافت بسیاری از خانه‏های ده‏ونک که در محدوده طرح ساخت بوستان هستند، فرسوده شود و اهالی با مشکلاتی مواجه شوند.

ده‏ونک و طرح ساخت بوستان

این همه ماجرا نیست. چند سال پیش هم وقتی شهرداری تهران تصمیم به توسعه غرب تهران گرفت، برای بخش غربی ده‏ونک نقشه متفاوتی کشید و قرار شد که با اتمام طرح تفصیلی منطقه، این بخش تبدیل به فضای سبز شود. این کشمکش‌ها بر سر زمین‌های بخش غربی ده‏ونک کاری کرده که در تمام سال‌های گذشته این منطقه از خدمات شهری کافی برخوردار نباشد؛ یعنی نه انشعابات آب و گاز و برق شهری درست و درمانی داشته و نه حتی اجازه تعمیر خانه‌ها به مردم داده شده است. به این ترتیب خانه‌هایی با قدمت بیشتر از ۵۰‌ سال و خیابان‌بندی‌هایی با فرم قدیمی این منطقه را از بافت اطرافش کاملا متمایز کرده است. حالا هم که به گفته اهالی منطقه، دانشگاه الزهرا عزمش را برای پس‌ گرفتن زمین‌هایش جزم کرده است.

قیمت زمین گران شده است!

یکی از اهالی منطقه به «آرمان» می‌گوید: ساعت هفت صبح در حالی ‌که خیلی از مردم خواب بودند درِ خانه‌ها را زدند. مردم را از خانه بیرون کردند و بعد خودشان اسباب و اثاثیه آنها را بسته‌ بندی کرده و به بخشی از حیاط دانشگاه الزهرا منتقل کردند. به گفته او مناقشه اهالی که نزدیک به ۷۰‌ سال است، ساکن این خانه‌ها بوده‌اند با دانشگاه الزهرا خیلی قدیمی است. درست است که این افراد سند ندارند، اما قانون واگذاری چه می‌شود؟ قبل از صدور بخشنامه و واگذاری به دانشگاه الزهرا دولت تعهداتی به ساکنان ده ونک داشته و الان دانشگاه الزهرا به‌عنوان نماینده دولت نمی‏تواند به این تعهدات عمل نکند. این شهروند ادامه می‏دهد: دانشگاه نمی‏تواند بخشنامه‏های قبل واگذاری لغو کند و قانون واگذاری به این ساکنان انجام شود. حالا که قیمت زمین‏ها زیاد شده است و این مردم پیر شده‏اند، می‏خواهند با 50 میلیون آنها را از خانه‏هایشان بیرون کنند. با این پول اندک این نفرات به کجا نقل مکان و خانواده‌هایشان را چه کار کنند. ساکنان از زمان قبل از انقلاب قبض آب و برق به نامشان صادر می‏شود.

درد دل اهالی ده ونک

خانه‌ها همگی فرسوده هستند. زنگ یکی از خانه‌ها را می‌زنم. اختر، زنی ۹۱ ساله در را باز می‌کند و مرا به خانه‌اش دعوت می‌کند. اختر از ۱۴سالگی که ازدواج کرده در همان خانه زندگی کرده است. می‌گوید: آن زمان این خانه همین یک اتاق و آشپزخانه بود. بقیه‌اش را خودمان ساختیم. زمین بایر بود. از ۱۳۲۰ شوهرم در کارخانه کار می‌کرد. هر ماه مبلغی از حقوق شوهرم کم می‌شد و قرار بود بعد از چند سال خانه مال خودمان شود. تاب سخن گفتن ندارد. به کوچه می‏روم. کمی آن طرف‌تر جلوی امامزاده جمعیت مشکی پوش ایستاده‌اند. علی جوانی است که از این میان روایتی از وضعیت خانه‌های سازمانی در این سال‌ها می‌گوید: برخی کارگران که از سال ۱۳۱۷ و سال‌های بعد در این کارخانه شاغل بودند، تا زمان انقلاب غالبا بازنشست شدند. ما حتی برگه‌های مصوبات هیات دولت زمان شاه را نیز داریم که حق و حقوق‌مان از خانه‌های سازمانی در آن ذکر شده است.

تلاش برای دفاع یا ایجاد حق؟

هرچند سوی دیگر ماجرا دانشگاه الزهرا است. هفتم مهر رئیس دانشگاه الزهرا(س) در این باره به خبرگزاری دانشجو می‏گوید: سال۸۱ هیات وزیران سند زمین‌های راه‌آهن را به نام دانشگاه الزهرا(س) صادر کرد و از همان زمان داستان این زمین‌ها آغاز شد، در واقع بخشی از زمین‌های واگذار شده در تصرف ساکنان فعلی آ‌نها است. ملک فوق‌ الذکر متعلق به دولت جمهوری اسلامی ایران بوده و طی سالیان گذشته سازمان‌های متنوعی بهره‌برداران آن بودند، اما حالا حق استفاده از آن برعهده دانشگاه گذاشته شده است. مهناز ملانظری توضیح می‏دهد: سال ۹۴ دولت طی بخشنامه‌ای اعلام کرد که همه دانشگاه‌ها مانند دستگاه‌های دولتی موظف هستند، اموال و دارایی‌های خود را به‏ صورت دقیق شناسایی و در سیستم‌های وزارت دارایی ثبت کنند، از این‌رو دانشگاه الزهرا(س) برای رفع تصرف اموال خود پیگیری‌های لازم را انجام داد. اگرچه از همان سال واگذاری زمین‌ها به دانشگاه، بحث رفع تصرف آنها دنبال می‌شد تا دانشگاه الزهرا(س) بتواند فضای دانشگاهی خود را گسترش دهد، چون مشکلات دانشکده‌های دانشگاه به خوبی قابل لمس هستند و بعضا طبقه‌ای از یک ساختمان، دانشکده‌ای را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین دانشگاه الزهرا(س) از سال ۱۳۹۴برای بازپس‌گیری زمین‌ها در دادگاه طرح دعوی کرد. ساکنان، افرادی هستند که از قبل انقلاب اسلامی به‌دلیل دولتی بودن ملک، تحت عنوان خانه‌های سازمانی یا کارگری از این زمین‌ها و خانه‌ها استفاده می‌کردند و حال تصورشان بر این است که بعد از تغییرات همچنان صاحب آن خانه‌ها و املاک هستند، در صورتی که هیچ سند و مدرکی مبنی بر تملک ملک برای آنها وجود ندارد. پس از رسیدگی‌های بسیار و برگزاری ۲۰۰ جلسه در دادگاه، نهایتا رأی خلع ید متصرفان را برای دانشگاه الزهرا(س) صادر کردند و با توجه به آنکه در جلسه تجدید نظر هم رأی به نفع دانشگاه اعلام شد، با تمامی ساکنان و مدعیان مستقیم و غیرمستقیم صحبت کردیم. طی صحبت با ساکنان اعلام شد که آنها هیچ حق و حقوقی برای داشتن این املاک ندارند و تا تاریخ مشخص شده باید زمین‌ها را خالی کنند، در غیر این صورت با اجرای حکم دادگاه زمین‌ها تخلیه خواهند شد. به‌همین دلیل ۲۰ روز قبل از اجرای حکم دادگاه مبنی بر تخلیه زمین‌ها در تابستان امسال؛ نماینده دادستانی در منزل تک تک ساکنان رفت و همه این افراد را برای تخلیه املاک تفهیم کرد. انتشار اخبار بدون مستندات کافی باعث می‌شود تا ساکنان به‌دنبال ایجاد حق باشند و از آن دفاع کنند.

ده‏ونک؛ محله‏ای ارزان در منطقه‏ای گران

مناقشه فقط بر سر 13 هزار مترمربع زمین نیست. نگاهی به زندگی در محله ده‏ ونک شاید روشن کند که این کشمکش برای چیست. زیستن در ده‏ونک این روزها به صرفه‏تر به نظر می‏رسد. زندگی در ده‏ ونک باعث می‌شود که با کم‏ترین هزینه با هر جای شهر کم‏ترین فاصله را داشته باشید. برای همین است که مردمان زیادی خرید یا اجاره آپارتمان در ونک را به مناطق دیگر تهران ترجیح می‌دهند. رفت‌ و آمد در این منطقه عموما از یکی از اصلی‌ترین پایانه‌های تهران در شمال غرب میدان صورت می‌گیرد. علاوه‌بر آن خطوط بی‌ آر ‌تی شمال و جنوب شهر را از پارک وی تا راه ‌آهن به هم متصل می‌کنند و از غرب هم بزرگراه چمران، شمال و جنوب تهران را به هم وصل کرده است. برای روزهای تعطیل می‌توان سراغ مراکز خرید بزرگ منطقه یا پیاده‌روی در پارک ملت و پارک آب‏ و آتش رفت. بیمارستان بقیه‌ا...، مرکز درمانی ملاصدرا، بیمارستان رجایی و... تنها نمونه اندکی از مراکز درمانی هستند که در ونک ساخته شده‌اند. برای خرید تجهیزات الکترونیکی نیز تا پاساژ پایتخت در اول خیابان میرداماد تنها یک کورس تاکسی فاصله دارید. کتابخانه ملی و باغ کتاب در اتوبان حقانی در شرق میدان ونک قرار دارد. نزدیک‌ترین مترو به ونک نیز در حال حاضر همان‌جا، یعنی ایستگاه حقانی است. قیمت غذاهای رستورانی در این محله طیف متفاوتی دارد؛ هم می‌توانید ساندویچ‌های ارزان دور میدان ده‏ونک را امتحان کرده و هم سراغ لوکس‌ترین رستوران‌ها را در میدان ونک بگیرید. همه اینها امکاناتی است که باعث می‌شود، ساکنان تا مدت‌ها از خارج شدن از این محله و اضافه کردن بر بار ترافیکی شهر خودداری و مایحتاج‌شان را از محله خود تامین کنند و بر سر ماندن در این محله ارزان و منطقه گران مقاومت کنند. دانشگاه الزهرا می‏گوید زمین به اسم ما سند خورده و ساکنان می‏گویند دیوان عدالت اداری سند شما را باطل کرده است. این دعوا باید در دادگاه حل و فصل شود. هرچند نحوه‌ برخورد دانشگاه با ساکنان جای تعجب دارد. حتی اگر حق با دانشگاه باشد، به نظر می‏رسد مشخص شدن تکلیف سرپناه این مردم باید کمی مهربان‏تر برخورد شود. از سوی دیگر لازم است، نهادهایی مانند شهرداری، شورای شهر و هر سازمانی که مساله به آنها مربوط می‏شود، دست در دست هم دهند و این معضل را که به آتش زیر خاکستر می‏ماند حل کنند.

منبع: آرمان/ آسو محمدی/۲۸ آبان ۹۷