تهاجم ترکیه به شمال سوریه؛ پرده چهارم: تل رفعت و منبج

دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: ترکیه آماده حمله نظامی به شمال سوریه می شود. هدف، عمق سی کیلومتری خاک همسایه جنوبی که یکی از بحرانی ترین نقاط خاورمیانه است و همه قدرت های جهانی و منطقه ای دستی در آتش آن دارند، برای چهارمین بار در شش سال اخیر و درحالی که گویی بین النهرین هیچگاه روی آرامش به خود نخواهد دید. آنکارا از  پشتیبانی نظامی- مالی شهرهای شمالی سوریه از جدایی طلبان مسلح نگران است و مخالفان نسبت به فجایع انسانی و موج تازه ی آوارگان هشدار می دهند. در این شماره به اختلافات مرزی دو کشور نگاهی تاریخی انداخته و اهداف اردوغان در این ماجراجویی تازه را بررسی می کنم.

فایل صوتی این مطلب را اینجا بشنوید

***

آغاز بحران: دهه ۹۰ میلادی اوج اختلافات مرزی- سیاسی ترکیه و سوریه بود. توازن قوا بین دو کشور با فروپاشی شوروری به عنوان مهم‌ترین پشتیبان بلوک شرق بهم خورده و بهبود روابط ترکیه با اسراییل و افزایش قدرت اقتصادی- نظامی این کشور حکومت دمشق را در موضع ضعف قرار داد. ساخت سد بزرگ آتاتورک و اختلاف در برداشت آب فرات، بر آتش اختلافات دامن زد و حافظ اسد چاره کار را در پناه دادن به مخالفان مسلح ترکیه یافت. کمپ‌های آموزش نظامی "پ ک ک" در  نزدیکی مرز مشترک برپا شد و آنکار که طی یک دهه هزینه مالی- جانی فراوانی را صرف عقب راندن مخالفان مسلح کرده بود دوباره با فوبیای "اقلیت" رو به رو گشت. تصاویر "عبدالله اوجالان" رهبر "پ ک ک" در پادگان‌های نظامی سوریه خشم عمومی در ترکیه را برانگیخت. چه آنکه سپتامبر ۱۹۹۸، ژنرال "آتیلا آتش" فرمانده نیروی زمینی ارتش ترکیه در تهدیدی علنی اعلام کرد:

"اگر انتظارت ترکیه برآورده نشود ترکیه حق اقدام احتیاطی را خواهد داشت". فشارها کارگر افتاد و به شرط استفاده بیشتر دمشق از آب فرات، خروج "پ ک ک" از سوریه کلید خورد. هرچند در عمل هیچ‌گاه دو طرف به این توافق پایبند نبودند و شمال سوریه به استخوانی لای زخم خاورمیانه بدل شد.

ورود داعش به سوریه: با آغاز بهار عربی و سرکوب سنگین مخالفان توسط بشار اسد، زمینه حضور نیروهای خارجی و ایجاد جنگ های نیابتی در خاک سوریه فراهم شد. آمریکا، روسیه، ترکیه، ایران،عربستان وکشورهای حاشیه خلیج فارس هرکدام با توجه به منافع خود عامل بخشی از این بحران  بودند. داعش با استفاده از فرصت بی دولتی در دمشق به سرعت استان‌های زیادی را اشغال و به سمت شهرهای مرزی کردنشین چون "کوبانی" حرکت کرد. روابط گرم اوباما با گروههای کرد منطقه، آمریکا را به فکر مقابله جدی‌تر با داعش انداخت و وقتی ترکیه از همراهی واشنگتن در جنگ با حکومت اسلامی سرباز زد، کلاف سردرگم شمال سوریه به بحرانی بین المللی بدل شد. ترکیه نمی خواست به کردهای دموکراتیک سوریه پشتیبانی نظامی- انسانی بدهد و جنگجویان کرد از سه طرف به وسیله رود فرات، مرز ترکیه و سپاه داعش محاصره شده بودند. بمب افکن های آمریکایی ورق جنگ را به سود مدافعان کوبانی برگرداند و آرام آرام حضور کردهای مسلح با حمایت غرب در شمال سوریه تثبیت شد. با پایان یافتن کابوس داعش و شکل گیری حکومت مرکزی در دمشق، ترکیه درباره مرزهای مشترک به اسد هشدار داد و سوریه که  عملکرد اردوغان در بهار عربی را فراموش نکرده بود بین دو گزینه بد و بدتر درکنار کردها ایستاد. خبرها در مورد تشکیل منطقه "روژآوا" که غرب و شرق سوریه را در یک کشور کردنشین بهم متصل می کرد اردوغان را مجاب به دخالت نظامی کرد.

حمله به شمال سوریه: اولین حمله نظامی ارتش ترکیه به سوریه در سال ۲۰۱۶ با نام "سپر فرات" برای ایجاد حائلی بین دو منطقه "عفرین" در شمال غرب و کوبانی در شمال سوریه انجام شد تا خط اتصال نظامی مخالفان مسلح را قطع کند. دو سال بعد در عملیات "شاخه زیتون" مناطق شمال غرب سوریه، چون "عفرین" و شهرک‌های اطراف آن اشغال شد و سپس در عملیات "چشمه صلح ۲۰۲۱ "، "راس العین و تل ابیض" در شرق سوریه به تصرف ترکیه درآمد. شهر‌هایی که البته همگی در عمق سی کیلومتری خاک سوریه قرار دارند و اردوغان پس از فشار‌های بین المللی بالاخره در سوچی با پوتین در مورد یک گردان مشترک گشت زنی در این منطقه توافق کرد.

هدف تازه ترکیه در سوریه این بار "تل رفعت" و "منبج "در جنوب عفرین است. چه آنکه برنامه‌های فراوانی برای ایجاد اردوگاه‌های پناهندگان سوری در این مناطق وجود دارد و منتقدان از قصد ترکیه برای برهم زدن بافت جمعیتی شمال سوریه در جهت کاهش جمعیت کردها می گویند.

***

اردوغان در آخرین موضع گیری "تل رفعت" را مرکز پشتیبانی نظامی "پ پ ک" نامیده و آتش بس را به خروج نیروهای مسلح از عمق ۳۰ کیلومتری مرزهای مشترک منوط کرده است. او به خوبی می داند آمریکا پای خود را برای همیشه از باتلاق سوریه بیرون کشیده و مسکو به دلیل جنگ اوکراین پشت آنکارا را درمنطقه خالی نمی کند. از دیگر سو دفاع از مرزها در یک قرن اخیر همواره برای سیاستمداران، محبوبیت به بار آورده و عدالت و توسعه که در انتخابات پیشرو اکثریت شکننده ای در اختیار دارد از یک جنگ کنترل شده استقبال می کند. هرچند با ائتلاف شاخه نظامی دموکراتیک کردها و ارتش سوریه ممکن است وضعیت غیرقابل پیش بینی شود. البته حمله به "تل رفعت و منبج" ممکن است با پادرمیانی ایران و روسیه به تعویق بیفتد اما به تجربه یک دهه اخیر زنگ انتخابات در ترکیه با ناقوس جنگ همراهی همیشگی دارد.     

*روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه