خدمات حمایتی «مراکز پرتو» به کودکان کار کافی نیست

دیدارنیوز - در چارچوب طرح ساماندهی کودکان در معرض آسیب و آسیب‌‌دیده اجتماعی شهر تهران، سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران، ساختمان‌هایی را در اختیار تعدادی از سازمان‌های غیردولتی فعال در حوزه کودکان کار و خیابان قرار داده است. این سازمان‌های غیردولتی(NGO)، به عنوان مراکز پرتو در حوزه‌های آموزشی، اجتماعی، سلامت و حرفه‌‌آموزی، به کودکان کار و خیابان، خدمات حمایتی ارائه ‌می‌کنند.

تعداد 17 انجمن و سازمان غیردولتی فعال در تهران، تعداد 17 «مرکز پرتو» فعلی را اداره ‌می‌کنند. هم اکنون 3 هزار کودک کار، در مراکز پرتو شهر تهران مشغول به تحصیل هستند.

در گفت‌‌وگو با دکتر فاطمه قاسم‌زاده، کارآمدی مراکز پرتو در خدمت‌‌رسانی به کودکان کار و توانمندسازی آنها، ارزیابی شده است. قاسم‌زاده، دکترای روان‌‌شناسی از دانشگاه پاریس  دارد و مولف کتاب‌های «آموزش حقوق کودک برای نوجوان» و «آموزش مهارت‌های زندگی» است.

دیدارنیوز: بر اساس کنوانسیون بین المللی حقوق کودک که ایران عضو آن است، افراد زیر 18 سال کودک محسوب ‌می‌شوند. از طرف دیگر قانون کار جمهوری اسلامی ایران، به کار گماردن افراد کمتر از 15 سال را ممنوع اعلام کرده است. در ارتباط با بحث کودکان کار مرکز آمار ایران اعلام کرده است که ما یک میلیون و 700 هزار کودک کار در کل کشور داریم. اما چگونه است که در بعضی کشورها کار دادن به افراد بالاتر از 13 سال مجاز است و به کار گماشتن آنها ممنوع نیست؟

قاسم‌زاده: در برخی از مواد پیمان‌‌نامه حقوق کودک، حق تحفظ (شرط و تحدید تعهد) به کشورهای عضو داده شده است. یعنی کشورهایی که این پیمان‌‌نامه را می‌‌پذیرند در برخی موارد ‌می‌توانند با توجه به قوانین و شرایط اجتماعی و فرهنگی خودشان، تصمیمات خودشان را داشته باشند. یکی از این مواد، سن قانونی کودک است. در این پیمان‌‌نامه نوشته شده است که فرد زیر 18 سال کودک محسوب ‌می‌شود. از نظر پیمان‌‌نامه، باید به افراد بالای 18 سال کار داده شود. اما چون در کشور ما سن رسمی و قانونی برای پسران 15 سال است، فرد بالاتر از 15 سال که به کار مشغول ‌می‌شود، عنوانش کارگر نوجوان است و باید نیم ساعت کمتر از بزرگسالان کار کند. یعنی ساعات کارش کمتر است و شب‌‌کاری و کارهای دشوار نباید به او داده شود.

دیدارنیوز: کشورهایی که 13 سال را مبنای سن قانونی برای به کار گماشتن تعیین کرده‌‌اند چه شرایطی دارند و افراد در این سنین مشکل خاصی در کار کردن پیدا نمی‌کنند؟

قاسم‌زاده: پایان سن کودکی همان 18 سال است. به دلیل این که تا سن 18 سالگی، از نظر جسمی و حرکتی، اندام‌های بدن انسان رشد ‌می‌کند و رشد شناختی، اجتماعی و عاطفی در سن 17 یا 18 سالگی شکل ‌می‌گیرد. در کشور ما نیز تغییراتی که نیاز روز است، در حال انجام است. برای مثال نمایندگان مجلس شورای اسلامی، حداقل سن ازدواج را 13 سال برای دختران پیشنهاد کرده‌‌اند.

دیدارنیوز: در سال 1378 خانه سبز (مخصوص پسران) و خانه ریحانه (مخصوص دختران) برای نگهداری کودکان خیابانی شهر تهران تاسیس شد اما در سال 1381 این خانه‌ها به خاطر هزینه‌های زیاد تعطیل شدند.

در سال 1384 آئین‌‌نامه ساماندهی کودکان خیابانی تصویب شد. در چارچوب این آئین‌‌نامه، شهرداری تهران طرح «ساماندهی  کودکان در معرض آسیب و آسیب‌‌دیده اجتماعی» را تهیه کرد و بعدها مراکز پرتو با مشارکت سازمان‌های غیردولتی(NGO) شروع به فعالیت کردند.

این روندی که در زمینه خدمات اجتماعی دادن به کودکان کار و خیابان شروع شد چطور است و آیا فعالیت مراکز پرتو که در چند سال اخیر فعال شده‌‌اند، امیدوار کننده است؟

قاسم‌زاده: بهزیستی یک طرح حمایتی را با عنوان طرح کودک و خانواده تهیه کرد. بعضی از سازمان‌های غیردولتی، این طرح را اجرا ‌می‌کنند و برای اجرای این طرح، از منابع مالی سازمان بهزیستی استفاده ‌می‌شود. شهرداری نیز، مکان اجرای این طرح را در اختیار سازمان‌های غیردولتی قرار ‌می‌دهد.

این طرح، طرحی نیست که بتواند همه کودکان کار و حتی همه کودکان کار در خیابان را زیر پوشش قرار بدهد. انتقادی که وارد است، این است که کودکان کار شاغل در کارگاه‌ها، شامل این طرح نیستند.

کودکان مشمول این طرح، حداکثر ‌می‌توانند چند ساعت، کاهش کار داشته باشند و در این مراکز، آموزش ببینند. شاید به خاطر این آموزش‌ها، یک مقدار توانمندتر شوند و بتوانند وضعیت بهتری پیدا کنند.

البته رویکردی که در کشور ما نسبت به کودکان کار و خصوصاً کودکان کار در خیابان وجود داشته است، در ابتدا انکار بود. هنوز هم یک مقدار انکار وجود دارد. بعد رویکرد مقابله مطرح شد. الان هم، رویکرد مقابله با کودکان کار وجود دارد. جمع‌‌آوری کودکان کار در خیابان، یک رویکرد مقابله‌‌ای با کودکان کار است.

دیدارنیوز: مراکز پرتو در مناطق مختلف شهرداری تهران فعالیت دارند. در منطقه 12 شهرداری تهران تعداد چهار مرکز پرتو که سازمان غیردولتی(NGO) هستند، در ارتباط با ساماندهی کودکان کار فعالیت دارند. یکی از مراکز پرتو در  منطقه 12 شهرداری تهران با همت کانون فرهنگی- حمایتی کودکان کار کوشا در خیابان امیرکبیر شرقی راه اندازی شده است.

قاسم‌زاده: بله. یک برنامه کانون فرهنگی کوشا، اجرای طرح کودک و خانواده سازمان بهزیستی است و در ازای آن، شهرداری ساختمانی در اختیار این کانون قرار داده است.

دیدارنیوز: شهرداری تهران شاخص‌هایی را در نظر گرفته و اگر این شاخص‌ها رعایت شود شهرداری به این سازمان‌های غیردولتی تجهیزات و ساختمان رایگان ‌می‌دهد. از جمله این شاخص‌ها و شروط، داشتن 5 واحد حمام در مرکز پرتو و ارائه سالیانه 3 خدمت اجتماعی به هر کودک تحت پوشش یک مرکز است. ارائه خدمات مراکز پرتو به کودکان کار در 4 حوزه آموزشی، اجتماعی، سلامت و حرفه‌‌آموزی است. در بخش اجتماعی هم خدمات ‌روان‌شناسی و مشاوره باید توسط مرکز پرتو ارائه شود. این نوع ارائه خدمات ‌می‌تواند کمک کند به این که آسیب‌های اجتماعی کمتر شود؟

قاسم‌زاده: به اعتقاد من، این طرح جامعیت لازم را ندارد. پنج سال پیش وزارت کار، تعاون و رفاه، طرح حمایت اجتماعی از کودکان کار را با همکاری سازمان‌های غیردولتی آماده کرد. این طرح که با همکاری 11 سازمان دولتی قابل اجرا هست، معطل مانده است. هیأت دولت باید این طرح را تصویب کند. اگر طرح حمایت اجتماعی از کودکان کار اجرا شود شاید قدم‌هایی در جهت حمایت از کودکان، برداشته شود.

دیدارنیوز: علاوه بر چهار مرکز پرتو دایر شده در منطقه 12 شهرداری تهران، مراکز پرتو دیگر در تهران فعال هستند و از جمله دو مرکز پرتو در منطقه 15 و در محدوده میدان خراسان دایر شده است.

قاسم‌زاده: من منکر نمی‌شوم که این مراکز دارند به کودکان کار کمک ‌می‌کنند اما در مجموع طرح‌ها باید فراگیر باشند. طرح حمایت اجتماعی باید اجرایی شود که نه فقط سازمان خدمات اجتماعی شهرداری و نه فقط بهزیستی، بلکه 11 وزارتخانه و سازمان از جمله آموزش و پرورش و نیز دادگستری در ارتباط با کودک‌‌آزاری و از جمله ثبت احوال در ارتباط با اوراق هویتی این بچه‌ها، فعال خواهند شد.

دیدارنیوز: در وضعیت کنونی سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران برنامه‌‌ریزی کرده است که با بودجه و امکاناتی که دارد فقط چند هزار نفر از کودکان کار و خیابان تحت پوشش مراکز پرتو قرار بگیرند. مسئولان این سازمان باور دارند در ساعت‌های خاصی، کودکان کار آموزش‌های لازم را در مرکز پرتو کسب کنند و تحت مراقبت بهداشتی قرار بگیرند اما در ساعت‌هایی که بچه‌ها برای کسب درآمد خودشان در خیابان‌ها مناسب‌‌تر ‌می‌دانند، از این مراکز خارج شوند.

قاسم‌زاده: این طرح، کودکان کار را از چرخه کار رها و منفک نمی‌کند. این طرح باعث ‌می‌شود بچه‌ها در سازمان‌های غیردولتی، برخی مهارت‌ها را یاد بگیرند.

دیدارنیوز: آیا همین اقدامات خوب و قابل دفاع است که آموزش‌هایی به کودکان کار ارائه شود و از لحاظ پزشکی و ‌روان‌شناسی هم معاینه شوند؟

قاسم‌زاده: ما نمی‌توانیم بگوییم کودکان کار، عمرشان را صرف کار کنند و دل ما خوش باشد که این کودکان از حمایت‌هایی برخوردار شده‌‌اند. اگر کودکان کار، نباید کار کنند پس ما باید دنبال طرح‌هایی برویم که بچه‌ها کار نکنند. هر چند که این طرح فعلی، از هیچ بهتر است و من نمی‌خواهم محاسن آن را انکار کنم.

دیدارنیوز: اگر به کودکان کار تحت پوشش حمایتی مراکز پرتو (سازمان‌های حمایتی غیردولتی)، اجازه کار کردن در خیابان داده نشود، والدین این کودکان نمی‌گذارند که این بچه‌ها از آموزش‌ها و مراقبت‌های بهداشتی ارائه شده در مراکز پرتو برخوردار شوند. در وضع فعلی که قطعا تعدادی از خانوارها مشکل شدید مالی و اقتصادی دارند، امکان این وجود ندارد که والدین، کودکان خودشان را برای کسب درآمد راهی خیابان‌ها نکنند.

قاسم‌زاده: امکان موفقیت در این زمینه، به تنهایی برای شهرداری یا هر سازمان دیگر وجود ندارد. بر اساس طرح پیشنهادی وزارت کار، تعاون و رفاه، وظیفه هر سازمان و وزارتخانه در زمینه کودکان کار مشخص شده و اگر هر کدام از این سازمان‌ها، وظیفه خودشان را انجام بدهند، خیلی از مشکلات حل ‌می‌شود.

دیدارنیوز: بخشی از خدماتی که مراکز پرتو به کودکان کار ارائه ‌می‌کنند مربوط به خدمات اجتماعی از قبیل خدمات ‌روان‌شناسی و مشاوره است. با توجه به این که چند دهه است در حوزه حقوق کودک فعالیت دارید و عضو انجمن حمایت از حقوق کودکان هستید، آیا این مراکز پرتو که در تهران فعال هستند از شما برای ارائه خدمات مشاوره و ‌روان‌شناسی به کودکان کار دعوت به همکاری کرده‌‌اند؟

قاسم‌زاده: من سال‌ها پیش عضو انجمن حمایت از حقوق کودکان بودم و الان عمدتاً  در چارچوب سازمان غیردولتی «شبکه یاری کودکان کار و خیابان» فعالیت ‌می‌کنم. سازمان‌های غیردولتی که الان طرح کودک و خانواده سازمان بهزیستی را اجرا ‌می‌کنند، موظف هستند که ‌روان‌شناس داشته باشند.

من فرصت این که در قالب این طرح هم که تمام وقت است کار کنم، ندارم. به همین علت، نه من امکان رفتن به آنجا را دارم و نه این سازمان‌های غیردولتی از من ‌می‌خواهند که به آنجا بروم.

البته تعدادی از موسسات و انجمن‌هایی که عضو شبکه یاری کودکان کار و خیابان هستند، این طرح بهزیستی و شهرداری را اجرا ‌می‌کنند. در عین حال که این طرح را اجرا ‌می‌کنند نقدهایی نیز به این طرح دارند. اخیراً قرار شده این سازمان‌های غیردولتی، انتقادهای خودشان را به سازمان بهزیستی بدهند تا تغییراتی در این طرح داده شود.

برای مثال کانون فرهنگی کوشا که عضو شبکه یاری کودکان کار است، این طرح را اجرا ‌می‌کند. موسسه رویش نهال جوان نیز عضو شبکه یاری است و این طرح را اجرا ‌می‌کند. من هم مفاد طرح کودک و خانواده را دریافت کرده‌‌ام تا نظر خودم را اعلام کنم.

دیدارنیوز: ممنون از شما به خاطر شرکت در این گفتگو.