از زمانی که رئیس‌جمهور سابق برجام را کاغذ پاره خواند تا اکنون که دکتر روحانی گفت «اگر برجام بخواهد کاغذی باشد بدون اینکه منافع ملت ایران را تضمین کند آنگاه راه روشنی پیش روی خود داریم»، جمهوری اسلامی راه درازی را پیمود.
دیدارنیوز ـ مسلم تهوری: قبل از برجام آمریکا و متحدان اروپائی‌اش ایران را آچمز کرده بودند و تحریم‌ها یکی پس از دیگری عرصه را بر ایران تنگ و تنگ‌تر می‌کرد و رئیس‌جمهور وقت شتاب‌آلود آن را کاغذ پاره خواند و نتیجه آن اجماع جهانی علیه جمهوری اسلامی بود. در صفحه شطرنج یک طرف ایران یکه و تنها ایستاده بود و آن سوی صفحه کشورهای قدرتمند دنیا و تعدادی از همسایگان ما هم‌پیمان شده بودند تا ایران را مات کنند. مات نشدیم اما مطمئنا تا مرز مات شدن فاصله‌ای نداشتیم و برون‌رفت از آن مخمصه که برایمان تدارک دیده بودند و خود نیز آب به آسیاب‌شان می‌ریختیم احتیاج مبرم به طرحی نو داشت. دکتر روحانی به همراه مسئولان دیپلماسی ایران با واقع بینی و فراست تمام پای میز مذاکره با قدرت‌های جهانی نشستند و مذاکرات را به سمتی هدایت کردند که منافع ملی ایران لحاظ شود. عملکرد مدبرانه دستگاه دیپلماسی ایران با تأیید رهبری مواجه شد. ایشان در دیداری که با وزیر امورخارجه و سفرای ایران داشتند تعبیر رزمندگان و جنگ‌آوران خطوط مقدم در عرصه بین‌الملل را شایسته شغل و شأن مسئولان و کارکنان وزارت خارجه خواندند و افزودند: «وزارت خارجه با توجه به اهداف و وظایف خود به‌خوبی فعال است و به‌خصوص در تجربه اخیر مذاکرات هسته‌ای، آقای دکتر ظریف و همکارانشان آزمون خوبی از سر گذراندند.»
رهبر انقلاب با تحسین تلاش و جدیت تیم مذاکره کننده گفتند: «احساس قدرت و نشستن در مقابل ۶ قدرت جهانی، دفاع از اهداف و تثبیت حضور و وجود خود به طرف‌های مقابل، از جمله نقاط قوت مذاکره کنندگان کشورمان در مذاکرات هسته‌ای بود.» ایشان، تدین را مهم‌ترین نقطه قوت دکتر ظریف خواندند و افزودند: «بنده مکرر برای شما عزیزان دعا می‌کنم.»
سخنان رهبری نظام در جمع فرماندهان سپاه به‌خصوص در مورد دیپلماسی و سیاست خارجی ایران بازتاب بسیار زیادی در رسانه‌های غربی داشت.
آیت‌الله خامنه‌ای در سخنان خود در جمع فرماندهان سپاه به نکاتی اشاره کردند که می‌توان آنها را تأیید عملکرد دکتر ظریف و همراهانش دانست. اشاره ایشان به اینکه «عرصه دیپلماسی، عرصه لبخند و درخواست مذاکره و مذاکره است» می‌تواند به نقد و نفی رویکرد سیاست خارجی تهاجمی دولت گذشته و تایید سیاست خارجی دولت جدید در مورد تلاش برای مذاکره معنی شود.
مجموع آنچه در مذاکرات 1+5 انجام گرفت باعث شد اجماع جهانی که علیه جمهوری اسلامی ایجاد شده بود، از بین برود و کشور از بن‌بستی که به خاطر سیاست‌های دولت دکتر احمدی‌نژاد با آن روبه‌رو شده بود، خارج شود. هر چند در داخل عده‌ای از کاسب‌کاران تحریم که منافع خود را در ادامه آن شرایط بغرنج می‌دیدند از همان ابتدا ساز مخالف کوک کردند و در یک کلام مدعی بودند دستگاه دیپلماسی ایران منفعلانه عمل کرده و بازی را باخته است و تأیید رهبری از عملکرد وزیر امورخارجه و تیم همراهش نیز تغییری در رویکرد آنها ایجاد نکرد.
وعده انتخاباتی ترامپ؛ خروج از برجام
دونالد ترامپ که در مبارزات انتخاباتی‌اش به شدت بر برجام تاخته بود و آن را شکستی برای ایالات متحده می‌دانست وعده داده بود زمانی که در کاخ سفید مستقر شود از برجام خارج خواهد شد. اتفاقی که در روز سه‌شنبه هشتم مه افتاد. رئیس‌جمهور آمریکا ساعتی بعد از اینکه ناهار را با معاونش مایک پنس و وزیرخارجه جدیدش، مایک پومپئو در کاخ سفید صرف کرد، پشت تریبون رسمی کاخ سفید قرار گرفت و در سخنانی گزافه، بار دیگر ایران را پیش‌قراول ناامنی در جهان نامید.
رئیس‌جمهور آمریکا با تکرار انتقادهای خود از توافق هسته‌ای ایران به کنفرانس خبری هفته گذشته بنیامین نتانیاهو، اشاره کرد که طی آن نخست‌وزیر اسرائیل از دستیابی به ده‌ها هزار سند محرمانه درباره دروغ‌گویی ایران در افشای کامل جزئیات برنامه هسته‌ای این کشور خبر داده بود. ترامپ با اشاره به این ادعای نتانیاهو ایران را دروغ‌گو خواند و گفت توافق هسته‌ای با این کشور قادر به شناسایی کامل اقدامات مخفیانه تهران نیست. این همه یاوه‌سرائی درحالی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بارها تعهد ایران به برجام را تایید کرده است.
رئیس‌جمهور ایالات متحده پس از اعلام تصمیمش درباره خروج از برجام سندی را در همین رابطه امضا کرد و در پاسخ به خبرنگاران گفت این تصمیم «آمریکا را بسیار امن‌تر از پیش خواهد کرد.»
اکنون سؤالی که از مخالفان برجام در داخل کشور مطرح می‌شود این است که چرا اینان از جمله اصحاب روزنامه کیهان مدعی هستند ایران در برجام هیچ دستاوردی نداشته است که اگر چنین بود چرا آمریکا علی‌رغم اینکه متحدان اروپائی‌اش خواستار ادامه حضور در برجام بودند از آن خارج شد؟ از سوی دیگر همسوئی خودشان را با دولت آمریکا که هر دو خواستار خروج از این توافق بودند، چگونه توجیه می‌کنند.
موضع گیری‌ها در قبال خروج آمریکا از برجام
تصمیم دولت ترامپ با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شد که سهم عمده‌ای از این واکنش‌ها در حمایت از ایران و تقبیح و اظهار تأسف برای تصمیم ترامپ بود. تصمیم دونالد ترامپ نه تنها اجماع جهانی را با خود به همراه ندارد بلکه در درون حاکمیت آمریکا نیز اجماعی ایجاد نکرده است.
باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا که توافق هسته‌ای با ایران در زمان او منعقد شد در بیانیه‌ای به تصمیم دونالد ترامپ واکنش نشان داده و آن را پشت کردن به نزدیک‌ترین متحدان آمریکا خواند. وی که بسیاری امضای او در پای برجام را یکی از انگیزه‌های اصلی ترامپ برای ضدیت با آن می‌دانند، ساعتی پس از اعلام رسمی خروج آمریکا از این توافق در بیانیه‌ای نوشت: «در عرصه امنیت ملی، کمتر چیزی وجود دارد که از تهدید سلاح هسته‌ای برای آمریکا مهم‌تر تلقی شود.»
او در پاراگراف‌های جداگانه دلایل خود برای موثر بودن برجام را برشمرد و گفت:
خبرگزاری آسوشیتدپرس گزارش می‌دهد که رهبران کنگره در مورد تصمیم ترامپ برای خروج از توافق اتمی ایران دچار دودستگی هستند. بعضی از آنها از این حرکت استقبال کرده‌اند چون برجام را استوار بر پایه‌های سست می‌دانند. اما سایرین نگرانند که آمریکا در حال نقض یک تعهد بین‌المللی است بدون آنکه حتی جایگزینی برای آن داشته باشد.
میچ مکانل رهبر اکثریت جمهوری‌خواه سنا گفت که توافق ایران از همان ابتدا معیوب بود و ما می‌توانیم بهتر از این عمل کنیم. اما چاک شومر رهبر اقلیت دمکرات سنا گفت به نظر نمی‌رسد دولت ترامپ طرحی برای آینده داشته باشد. البته شومر زمانی با برجام مخالف بود.
از میان کشورهای دنیا تنها سه کشور عربی حاشیه خلیج فارس (عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین) و همچنین رژیم صهیونیستی اسرائیل از تصمیم دونالد ترامپ حمایت کردند. اما از آن سوی غالب کشورهای جهان و مجامع بین‌المللی با تصمیم دولت آمریکا مخالفت کردند.
دقایقی پس از تصمیم ترامپ برای ترک برجام، اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای تأکید کرد که برجام یک توافق چند جانبه است و نمی‌توان آن را به‌طور یک طرفه ترک یا ملغی کرد. در بیانیه اتحادیه اروپا آمده: «ما از تصمیم امروز آمریکا برای ترک برجام متأسفیم و چنانچه ایالات متحده نظرش را در این‌باره تغییر دهد، از آن استقبال خواهیم کرد.»
در ادامه این بیانیه با تاکید بر امضای برجام از سوی قدرت‌های جهانی و حمایت از آن در شورای امنیت سازمان ملل متحد آمده: «تا زمانی که ایران به تعهداتش در این توافق پایبند بماند، چنانچه تاکنون چنین کرده، اتحادیه اروپا هم به برجام متعهد خواهد ماند.»
آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل می‌گوید: «عمیقا نگران تصمیم آمریکا برای خارج شدن از این توافق است و از سایر امضاکنندگان خواست پایبندی کامل خود به آن را حفظ کنند.» او همچنین از دیگر اعضای سازمان ملل خواست از توافق اتمی ایران حمایت کنند. وی گفت که برجام نمونه یک دستاورد عمده در عدم اشاعه تسلیحاتی و دیپلماسی است و به صلح و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی کمک کرده است.
وزارت خارجه کانادا نیز با صدور بیانیه‌ای از توافق هسته‌ای با ایران حمایت کرده و گفته از نظر این کشور برجام به تحقق استراتژی این کشور مبنی بر ممانعت از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای کمک می‌کند؛ چرا که توانسته از زمان اجرا ایران را متعهد و پاسخگو نگه دارد.
در پایان این بیانیه، وزارت خارجه کانادا حتی اشاره کرده که تاکنون ۱۱ میلیون و پانصدهزار دلار به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که نهاد ناظر بر راستی آزمایی تعهد ایران به برجام است، کمک مالی کرده است. در این بیانیه کانادا همچنین گفته همزمان با محکوم کردن ایران در حمایت از فعالیت‌های تروریستی، از خروج آمریکا از برجام متاسف است.
روسیه که یکی از اصلی‌ترین امضاکنندگان توافق هسته‌ای و از متحدان اصلی ایران است در واکنشی تند به تصمیم دونالد ترامپ، اعلام کرده: خروج آمریکا از برجام بی‌اعتنایی توهین‌آمیزی به قواعد بین‌المللی است. در بیانیه وزارت خارجه روسیه آمده: آمریکا یک بار دیگر بر خلاف خواست و اراده دیگر کشورها گام برداشته است و این گواه جدیدی است بر آنکه ایالات متحده قادر به مذاکره نیست.
وزارت خارجه سوریه هم در بیانیه‌ای اعلام کرد که این کشور تصمیم ترامپ را به شدت محکوم و با رهبری و دولت و مردم ایران اعلام همبستگی کامل می‌کند و مطمئن است که ایران می‌تواند از پس پیامدهای این تصمیم بربیاید.
سرمایه اجتماعی و وفاق ملی
قطعا خروج آمریکا و شاید در ادامه متحدان سنتی‌اش از برجام، تبعاتی برای ایران درپی خواهد داشت؛ امری که از آغازین روزهای انقلاب اسلامی تا به امروز کمابیش در دوره‌های مختلف با آن دست به گریبان بودیم. برای گذار از این مقطع باید به نکات ذیل توجه داشت:
1. تدبیر هوشمندانه سیاستگذاران نظام در سیاست خارجی
بدون تردید تدبیر و چاره اندیشی واقع‌بینانه مسئولان نظام برای گذار از این مرحله بسیار مهم و حیاتی است. هدف گذاری و تصمیم آنها بر بعد داخلی و خارجی نظام تأثیر مستقیم دارد. راهی نیست جز آنکه در صفحه شطرنج مهره‌هایمان را به شکلی حرکت بدهیم که چندی بعد کیش و در نهایت مات نشویم. عملکرد اشتباه دولت گذشته باعث شد با اجماع جهانی علیه ایران مواجه شویم؛ امری که باید از آن تجربه اندوخته باشیم و در خشت خام نیز راه را از چاه تشخیص دهیم و از تصمیم‌های عجولانه و شتابزده حذر کنیم. در شرایط فعلی ایالات متحده همان راهی را می‌رود که رئیس‌جمهور قبلی ایران پیمود و با اتخاذ تصمیمی اشتباه در صحنه جهانی تنها ماند. اما اکنون عملکرد مسئولان جمهوری اسلامی کشورهای دیگر را وادار ساخته که با دیده احترام به برجام و جمهوری اسلامی بنگرند و حرکت گام به گام و حساب شده دولتمردان و سیاستگذاران نظام می‌تواند جمهوری اسلامی ایران را از این گردنه خطرناک و حیاتی به سلامت گذر دهد و کشور را به ساحل نجات رهنمون سازد. سخنان رئیس‌جمهور بعد از موضع‌گیری ترامپ امیدها را افزایش داد. دولتمردان و در رأس آنها رئیس‌جمهور فارغ از هیجانات معمول و تصمیم‌های احساسی بر مبنای حکمت و تعقل سخن گفت و خواهان تعامل با مجامع بین‌المللی شد و از کشورهای امضا کننده برجام خواست که به عهد خود وفا کنند و برجام را محترم بشمارند؛ رویه‌ای که ایران نیز مانند گذشته دنبال خواهد کرد.
در همین راستا محمد جواد ظریف، وزیر خارجه در توییتر خود نوشت: «در واکنش به تخلفات رئیس‌جمهور آمریکا و خروج غیرقانونی‌اش از توافق هسته‌ای، من به دستور رئیس‌جمهور روحانی تلاش‌های دیپلماتیکی را پیش خواهم برد تا بررسی کنیم آیا سایر شرکای برجام قادر هستند که منافع کامل این توافق را برای ایران تضمین کنند. پاسخ ما منوط به نتیجه این بررسی است.»
حسام الدین آشنا مشاور حسن روحانی نیز در توییتر خود نوشت: پاسخ ما به ترامپ نه عجولانه، اما دردناک خواهد بود.
2- استفاده از سرمایه اجتماعی
جامعه شناسان سرمایه اجتماعی را علاج همه مشکلات در جامعه مدرن تلقی می‌کنند. شرایط فعلی لزوم بکارگیری وفاق و همگرائی را که نشانه مستقیم سرمایه اجتماعی است، بیش از پیش ضروری می‌نماید. بدین منظور می‌بایست آشتی ملی را جدی تلقی کرد و همه گروه‌ها و احزاب سیاسی و اقوام مختلف حول محور سرزمین ایران و نظام حاکم اجماع کنند و بدین منظور بایستی موانع را از سر راه برداشت تا مسیر برای رسیدن به سرمنزل مقصود هموارتر شود.
هنگامی می‌توان از سرمایه اجتماعی به‌طور بهینه بهره‌مند شد که به مشکلات و معضلاتی همچون حصر نیروهای سیاسی پایان داد و جذب حداکثری داشت. تعامل سازنده احزاب اصلاح‌طلب و اصولگرا و پرهیز از کشمکش‌های پوچ سیاسی لازمه مقابله با دشمن مشترک است.
