رأی لاهه می‌تواند مقدمه مذاکره ایران و امریکا باشد (گفت‌وگو با یوسف مولایی، استاد حقوق بین‌الملل)

دیدارنیوز ـ رأی دیوان بین‎المللی دادگستری با صدور قرار موقت علیه تحریم‎های یکجانبه، امریکا را موظف به رعایت حقوق ایران کرد. یوسف مولایی، کارشناس حقوق بین‎الملل در مورد رأی دادگاه لاهه به نفع ایران، اگرچه معتقد است که امریکا تن به اجرای آن نخواهد داد اما احتمال باز شدن در جدیدی به روی برجام را مطرح می‎کند. مولایی می‎گوید: رأی دیوان ممکن است این فضا را فراهم کند که مذاکرات بین ایران و امریکا به طور مستقیم صورت بگیرد تا این دو کشور مسائل اختلافی بین خود را حل کنند. او تأکید دارد که با رأی دیوان لاهه به نفع ایران، طرفین به نوعی دعوت شدند تا از دست زدن به اقداماتی که وضعیت موجود را تشدید می‎کند، خودداری کرده و اختلافات را گسترش ندهند. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:

اینکه رأی دادگاه لاهه به نفع ایران بوده و این دادگاه به نفع ایران هم دستور موقتی را صادر کرده است، قابل توجه است. آنچه که ایران از ابتدا به آن استناد کرده بود، مورد توجه قرار گرفت و در واقع دیوان قبل از ورود به ماهیت دعوا، صلاحیت خود را پذیرفته و در مرحله بعد توانست در مورد تعلیق تحریم‎هایی که امریکا به اجرا گذاشته دستور موقت را صادر کند. البته توجه داشته باشیم که در همه قسمت‌های مربوط به تعلیق تحریم‎ها، دستور موقت صادر نشده است. دیوان بعضی موارد را غیرقابل جبران دانست، ولی در مواردی که مربوط به مسائل انسانی و دارویی و بهداشتی و جابه‌جایی مسافر و ناوگان هوایی است، دستور داد تا امریکا از اجرای این تحریم‎ها خودداری کند.

نه؛ الزام‌آور بودن با قدرت اجرایی داشتن یکی نیست. همه تصمیماتی که دادگاه‎های داخلی برای محاکم صادر می‎کنند الزام آور است؛ اما برخی  متهمان فراری هستند یا به هرحال تشریفات اجرایی برخی احکام فراهم نشده و اجرا نمی‎شود. پس همه دستورات محاکم مورد اجرا قرار نمی‌گیرد. دادگاه لاهه هم این گونه است. این دیوان هیچ گونه قدرت اجرایی ندارد که امریکا را وادار به اجرای این تصمیمات کند. البته امریکا به لحاظ حقوقی چون ساختار دیوان را پذیرفته، مکلف به اجرا است اما از لحاظ اجرایی هیچ قدرتی نمی‌تواند او را مجبور کند.

از منظر سیاسی با رأی دیوان، موضع حقوقی و سیاسی ایران قوی‌تر می‌شود تا اینکه بتواند اروپایی‌ها را بیشتر متقاعد کند تا تلاش بیشتری برای همکاری با ایران در زمینه‌های مالی و غیره کنند. البته به نظر من، اتحادیه اروپا پیش از رأی دیوان هم این تلاش را می‌کرد و رأی دیوان تأثیر آنچنانی برای افزایش قدرت تصمیم‌گیری و اجرایی اتحادیه اروپا ندارد. به هرحال تصمیم دیوان رأیی است که از نظر سیاسی برد دارد هرچند در عمل اتفاقی رخ ندهد.

پس می‎توان این گونه برداشت کرد که ابزار خوبی هم در دست ایران و هم در اختیار کشورهای اروپایی که مخالف مواضع امریکا در قبال برجام است، قرار داده... ما نباید به رأی دیوان وزنی فراتر از آنچه که ساختار جامعه بین‌الملل دارد، بدهیم. در این ساختار آرای دیوان وزن دارد اما فراتر از آن وزن قائل باشیم و بگوییم که رأی آن چاره‎ساز است، درست نیست. اروپایی‎ها به لحاظ حقوقی برای فعال کردن تصمیماتی که با ایران در حال مذاکره هستند، شاید مقداری با دست باز حرکت کنند اما در عمل ممکن نیست اتفاق خاصی رخ دهد. البته ناگفته نماند که رأی دیوان ممکن است این فضا را فراهم کند که مذاکرات بین ایران و امریکا به‎طور مستقیم صورت بگیرد تا این دو کشور مسائل اختلافی بین خود را حل کنند.

معتقدم که رأی دیوان لاهه به نفع ایران فضایی را ایجاد کرده و در واقع طرفین به نوعی دعوت شدند تا از دست زدن به اقداماتی که وضعیت موجود را تشدید می‌کند، خودداری کرده و اختلافات را گسترش ندهند. این بهانه خوبی است که هر دو دولت ایران و امریکا با استناد به رأی و موضعگیری دیوان بتوانند فضایی را برای مذاکرات ایجاد کنند. حتی ممکن است ایران هم مدعی شود که موضعش این بوده که مذاکره نکند اما دیوان بین‌المللی به‌طور بی‌طرفانه موضوع را بررسی کرده و رأی خود را به نفع ایران صادر کرده، مسئولان کشور ما هم به احترام این رأی یک بار دیگر تجربه جدیدی را که همانا مذاکره است، در دستور کار خود قرار دهند. از سوی دیگر موضع امریکا هم ممکن است که در قبال ایران مقداری منعطف شود. چون به لحاظ حقوقی یک مرجع قضایی بین‌المللی رأیی را صادر کرده که طبق آن اعلام شده که دولت امریکا حقوق بین‎الملل را رعایت نمی‌کند و این شاید مقداری در بعضی از نمایندگان کنگره که موافق تشدید تحریم‌ها یا اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران هستند تأثیر بگذارد و فضا را تاحدودی به نفع ایران تغییر دهد. اینها پیش‌بینی است  و امروز نمی‎توان از آن با اطمینان حرف زد، اما می‎تواند وجود داشته باشد. اما اینکه دیوان بتواند امریکا را وادار کند تا از تصمیمات خود در قبال ایران و برجام برگردد، متأسفانه چنین قدرتی را ندارد.

امریکا پیش از این، رأی دیوان در مورد نیکاراگوئه را هم نپذیرفته بود و آن را اجرا نکرد اما نهایتاً این دو کشور از مسیر دیگری یعنی با مذاکره مشکلات خود را حل کردند. هیچ قدرتی مافوق قدرت امریکا نیست که بتواند او را وادار به اجرای دستورات دیوان کند. تنها شورای امنیت می‎تواند مداخله کند که در آنجا هم امریکا به دلیل حق وتویی که دارد، مسیر را به بن‎بست می‎رساند.